23

මඟඵල නුවණ හා බෞද්ධ අධ්යා පනය

සුතඥාණය ධර්ම ප්ර්තිවේධය නොවේ.ඇතැම් අය සුතමය ඥාණය ලබා ඉන් මුළාවට පත්ව ධර්මාවබෝධය ලබා ඇතිබව සිතති.බොහෝවිට ධර්ම ප්රමතිවේධය ලැබූ බවට සහතික පත් ප්රෝදානය කිරීම පිටුපස ඇත්තේ මෙබඳු ක්රිඇයාවක් විය හැක.නමුදු එය මානය කේන්ද්රතකරගත් පිරිසිදු බුදුදහමේ අනුමැතිය නොලත් දෙයක් බැවින් අයෝග්යඳ දෙයක් ලෙස සැලකියහැක.මේකිසිදු හේතුවක්වත් නැතිව හුදෙක් ප්රතසිද්ධිය හා සුළුආත්මලාභය තකා එබඳු අකැප සටකපට ක්රිසයාවල නිරත ඇතැම්අයද සිටිති.ඔවුන්ගේ ක්රිෙයා සමාජයට රහසක්ද නොවේ.මන්ද මෙබඳු දේ සැඟවී කළ නොහැකි නිසාය. නිවැරදි දේ කොපමණ කළඳ හුදෙක් යහපතක් මිස ඉන්වන අයහපතක්ද නැත.විවිධ ලාභ ලැබීමේ යටිඅදහස පෙරදැරි කර‍ගෙන ක්රිොයාකරන සුළු පිරිසක් නිසා සමස්ත බෞද්ධ ජනතාව කෙරෙහිඇතිවිය හැකි සාවද්යන ලේබලය විශාලය. ඒ නිසා යම්යම්අය අකමැති වියහැකි වුවද ඒවායේ අයෝග්ය්බව පෙන්වාදිය යුතුව තිබේ.ඒ පිළිබඳ කාලීන සංවාදයක් හෝ විද්වත් අදහස් විමසීමකට මේ ලිපිය විවෘත කරනුයේ බුදුදහම කෙරෙහි ජාත්යේන්තර ප්රිබෝධයක් අද ඇතිවී ඇති බැවිනි.
බෞද්ධඉගැන්වීම් ගොඩනැඟීඇත්තේ හුදෙක් විෂයකරුණු පිළිබඳ දැනුමලබාදෙන ක්රුමවේදයක් ලෙස ‍නොවේ. බෞද්ධ අධ්යාතපනයේ අරමුණ සදාචාරය කේන්ද්රුකරගත් දැනුම ලබා දීමයි.මේ හේතුව නිසා බෞද්ධ අධ්යාොපන ව්යුෞහය සකස්වී ඇත්තේ ‍මේ අරමුණ මැනවින් ඉටුකර ගතහැකි පරිදිය.බෞද්ධ අධ්යාසපනය අනුව මේ ලෝකය සකස්වී ඇත්තේ දුක පදනම් කරගෙනය.දුක පදනම් කරගෙන ලෝකය හටගැනී ඇතත්, හැමවිටම එම දුක විඳිය යුතු යැයි බෞද්ධ ඉගැන්වීම්වල සඳහන් නොවේ.ඒ වෙනුවට දුක ඇතිවීමට හේතුව සෙවීමත්, එය මනා ලෙස අවබෝධ කරගැනීමත් අවධාරණය කර තිබේ.ලෝකය යනු දුක නම් දුකෙන් මිදීමක්ද තිබිය යුතුබව බෞද්ධ අධ්යා පන පරමාර්ථවල සඳහන්ය. දුකෙන් මිඳීමට නම් දුක ඇතිවීමේ හේතුව වටහා ගෙන තිබිය යුතුය.දුක්ඛාර්ය සත්යාය යනු ගැඹුරු මඟඵල නුවණකි.
හේතුව දත්විට එය ඉවත්කිරීමෙන් දුක ඉවත්කළ හැකිබව මෙහි ප්රාටයෝගික කරුණයි.එසේම දුක නැතිකළ යුතු නම් එයනැතිකිරීමට යම්ක්රකමවේදයක්ද තිබියයුතුය.එය ආර්යඅෂ්ටාංගික මාර්ගයලෙස බෞද්ධ අධ්යාෞපන විද්යාමවේ සඳහන්ය.මේ අනුව බෞද්ධ අධ්යාිපන විද්යාෝව සතරාකාර ක්රාමවේදයක් පදනම්කර ගනිමින් සිය සිද්ධාන්තය ඉදිරිපත් කර ඇත.මෙය චතුරාර්ය සත්යෞ ධර්මය ලෙස සඳහන්ය.බුද්ධත්වය අවබෝධ කරගැනීමේදී බුදුන් වහන්සේ මූලිකව වටහාගත් ධර්මය නම් මෙකී චතුරාර්ය සත්යා‍වබෝධයයි.එසේම බෞද්ධ අධ්යායපන විද්යාබව සෙසු අධ්යාවපන ක්රිමවේදවලින් වෙනස්වන ප්රාමුඛතම ලක්ෂණය නම් චතුරාර්ය සත්ය්ය නමැති කිසිදු අයුරකින් වෙනස්කළ නොහැකි පරම ගම්භීර සිද්ධාන්තයයි.එහි ගැටළුව ඊට හේතුව ඒ සඳහා යොදන පිළියම හා විසඳුම නැමැති සතරාකාර කොන් ඇති විධික්රසමය මෙහි පදනමසේ දැක්විය හැක.මෙය බෞද්ධ අධ්යාමපන‍යේදී සඳහන් අවසාන පරමාදර්ශය ශාක්ෂාත් කිරීමයි.
බෞද්ධ අධ්යාසපනයේදී ස්වයං ප්රේත්යදක්ෂයට මූලික ස්ථානය පිරිනැමේ.ඇදහීම,භක්තිය වැනි විශ්වාස මූලික කරගත් දේට බුදුදහමේ කිසිදු ඉඩක් නැත.කාලාම සූත්රෂයේ පෙන්වා ඇති පරිදි සිතීම, ක්රිැයාකිරීම ආදී සියළු කටයුතුවලදී අධානග්රාකහීත්වයෙන් බැහැරවී තමාට වැටහෙන පරිදි ස්වාධීනව කටයුතු කිරීම උසස් යැයි පෙන්වා දී තිබේ.කෙනෙකුගේ මානසික නිදහස අවුරාතැබීම මඟින් ලබා ගන්නා පැහැදීම උසස් යැයි බුදුදහමේ නොසැලකේ.ඒ වෙනුවට පුද්ගලයාට මානසික විකසිත බව ඇතිකර ගැනීම පිණිස පූර්ණ නිදහස පිරිනමා ඇත.එමඟින් පුද්ගලයෙකු අත්පත් කරගන්නා ප්රාඥාව නිසා විමුක්තිය ලැබීමට අවශ්යස සංජානන පැතිකඩ වර්ධනය වන බව පැහැදිලිව පෙන්වා දී තිබේ.ඒ සංජානන පැතිකඩේ සංවර්ධනය ලැබීම නිසා සසර භව ගමන කෙළවර කළහැකි බව දැක්වේ.මේ සංජානන හැකියාව වනාහී කිසිදු ලෞකික දැනුම් මට්ටමකින් ලැබිය හැකි අවබෝධයක්ද නො‍වේ.ඉගෙනුම තුළින් ලැබිය හැකි සුතම ඥානය ප්ර ත්යික්ෂ අවබෝධයක් ලෙස බුදුදහම නොසලකයි.මන්ද දැනුම යනු ස්මරණය තුළින් විෂය කරුණු පිළිබඳ මතකය ගබඩා කරගැනීම විනා ලෝකය විනිවිද දැකීම නොවන බැවිනි.
ඒ නිසා බුදුදහමේ අධ්යානපන ක්රිමවේදයක් සකස්වී ඇත්තේ සංජානන පැතිකඩතුළ සිදුවන පූර්ණ පරිවර්තනයක් මඟින් ප්රනත්ය ක්ෂ අවබෝධය ලැබිය හැකි වන ලෙසය.මෙම ප්රවත්යරක්ෂ අවබෝධය දැනුම සේ ‍විටින් විට වෙනස්වන්නක් නොවේ.දැනුම ගොඩනැඟී ඇත්තේ උපකල්පන, නියම, සිද්ධාන්ත, ප්රනමේයය වැනි පූර්ව නිගමන ඔස්සේය.ඒවා සත්යෙැක්ෂය කළ කාලසීමාව තුළදී පමණක් ඒක දේශික වශයෙන් එය සත්යනකැයි පෙනීගියද,හුදෙක් එබඳු දේවල් ඒකාන්ත සත්යොකැයි වරදවා නොවටාගත යුතුය.මන්ද වරෙක සත්යනකැයි සම්මතව තිබූ ප්රුමේයය,නියම,උපකල්පන ආදී දේ පවා තවත් වරෙක අසත්යක දේ ලෙස ලෝකයා විසින් සම්මත කළ හැකි බැවිනි.එවිට ඊට අනුව සත්යෙකැයි පිළිගැනී පැවති දැනුම් කොට්ඨාශ පවා විටක අසත්ය වේ.එනිසා මෙබඳු තාවකාලිකව පමණක් සත්යනකැයි සම්මතව පවතින නමුදු ඒකාන්තවසත්ය්කැයි ප්රාත්ය‍ක්ෂයෙන් නොදත්දේ සත්යායකැයි අධානග්රාවහීවසලකා කටයුතුකිරීම අ‍ගෝචරය.අධානග්රාරහීව පැමිණෙන නිගමන බොහෝ අවැඩදායක නිසාය.
මේ හේතුව නිසා බෞද්ධ අධ්යරපනයේදී සංජානන පැතිකඩේ වැදගත්කම අවිවාදිතය.මෙහි සංජානන පැතිකඩ වර්ධනය කිරීම යනු හැකිතාක් මනස විෂය කරුණුවලින් පිරවීම නොවේ.දැනුම අනිත්ය ය.දැනුම යනු ස්මරණයේ තැන්පත්ව ඇති මතකයයි.මතකය මනසෙන් වෙන්ව පවතින්නක් නොවේ.දැනුම මනසේම කොටසකි.මනස භෞතික පදාර්ථ ස්වභාවය ඇසුරුකොට පවතින්නකි.ඒ භෞතික පදාර්ථ ත්රි ලක්ෂණ ධර්මතාවයට යටත්ය.මේ නිසා මනසද ත්රිාලක්ෂණ ධර්මතාවයට යටත් බව අමතක නොකළ යුතුය.මනසේම කොටසක්වන දැනුමද එනිසා ත්රිනලක්ෂණ ධර්මතාවයට යටත් වේ.මුළු මහත් ලෝකයම ත්රිවලක්ෂණ ධර්මතාවයට අයත්ය.ලෝකයෙන් එතෙරවීමේ හැකියාව ඇති වනුයේ ත්රියලක්ෂණ ධර්මතාවෙන් මිදීම තුළිනි.එනම් ලෝක විෂය සීමාවෙන් එහාවූ ලෝකෝත්තර තත්වයයි.එය සතර මහා භූතයන් ඉක්මවූ අවස්ථාවකි.එහි කිසිදු ප්රසඥප්තියක් නැත.දෘෂ්ටි,විනිශ්චය, සම්මුති ආදී දේවල්ද නොමැත. බෞද්ධයින් විසින් ස්වයං ප්රාත්ය.ක්ෂයෙන් අත්දැකිය යුතු යැයි දෙසා ඇති නිර්වාණය නම් සියළු ප්රේඥප්ති ඉක්මවූ අවස්ථාවයි. නමුදු ඒ තත්වය කෙනෙකුට ප්ර්ත්යතක්ෂ කළ නොහැකි අවස්ථාවක් නොවේ.
එය ආර්ය අෂ්ටාංගික මාර්ගය සම්පූර්ණ කළ ඕනෑම අයෙකුට ඉතා පැහැදිලිව අවබෝධ කළ හැකි තත්වයකි. නිවන් අවබෝධයට පැමිණි උතුමන් වහන්සේලා ආර්ය නාමයෙන් හඳුන්වා තිබේ.බෞද්ධ අධ්යාිපනයේ පරමාර්ථය මේ ආර්ය අවබෝධයට පත්වීම පිණිස මාර්ගය පෙන්වාදීමයි.අවසානය පරමාර්ථය සාක්ෂාත් කළ උතුමා ක්ලේශ පරිනිර්වාණයෙන් පසුව ඇසුරු කරන භෞතික ලෝකය එලෙසම පුහුදුන් පුද්ගලයාද ඇසුරු කරයි.නමුදු ආර්ය උතුමාගේ වැඩි දියුණු කළ සංජානන හැකියාව නිසා එකම අත්දැකීම් පරාසය ලෞකිකත්වයෙන් අත්මීදී ගනු ලබද්දී පුහුදුන් පුද්ගලයා අඩු සංජානන හැකියාව නිසා එම අත්දැකීම් පරාසයම ලෞකිකත්වයතුළ රැඳීසිටිමින් සංජානනය කරගනු ලැබේ.මේනිසා බුදුදහමේ විවිධ සම්ප්ර දායවලදී සසර හා නිවන යනු එකම කාසියේ දෙපැත්තම බව අවධාරණය කර තිබේ.එකම කරුණ වුවද රහතන්වහන්සේ දකින ස්වරූපයත්,පුහුදුන් පුද්ගලයා දකින ස්වරූපයත් එකිනෙකට පරස්පර වෙනස්ය.නිවන,සසර ආදීසේ දක්වා ඇත්තේ එකී ස්වරූපය දෙකයි.මේ අනුව රහතන්වහන්සේට ඕනෑම ඉන්ද්රිකයගතවූ අරමුණක් සංජානනය වීමේදී උන්වහන්සේතුළ ඇතිවනුයේ නිවන් අරමුණුවූ ක්රි්යා සිත්ය.ඒවායින් කර්මඵලාදී විපාක නොඉපදේ.එබැවින් උන්වහන්සේ සසරින් මිදුනු පුද්ගලයෙකි.නමුදු පුහුදුන් පුද්ගලයා එබඳු ඉන්ද්රියයගතවූ අරමුණක් සංජානනයවීමේදී ඒවා ආශ්වාදය කරයි.ඒ නිසා ඇතිවනුයේ කුසල,අකුසල සිත්ය.ඒවා මතු විපාක ගෙනදීමේ හැකියාවෙන් යුතුය.එනිසා පුහුදුන් අය සසරට බැඳුනෝ වෙති.
මේ හේතුව නිසා යමෙකු සසරට බැඳ තැබීමට මෙන්ම සසරින් නිදහස්ව විමුක්තිය ලැබීමට ඒ පුද්ගලයා ඉන්ද්රිවයගතවූ අරමුණු කෙසේ සංජානනය කරගන්නේදැයි යන්න මත රඳාපවතින බවද පැහැදිලිය.එසේම යම්කිසි පුද්ගලයෙකු සතුව ඇති අභ්යණන්තර සංජානන පැතිකඩ උත්පත්තියෙන් උරුම‍කරගෙන එනුලබන කිසියම් සුවිශේෂී අනන්යලතාවයක් අනුව සකස්ව පවතිනබවද වටහාගත යුතුය.මේ උත්පත්තිගත සංජානන හැකියාව ත්රිිහේතුක කුසල සම්පත්තිය යන නමින්ද හැඳින්වේ.ඒ අනුව යම්කිසි කෙනෙකු මෙලොව ධ්යා්න,මාර්ගඵල ආදී විවිධසුවි‍ශේෂී උත්තරීතර මනුෂ්යි හැකියා ලැබීම සඳහා මෙකී ත්රිනහේතුක කුසල සම්පත් උපනිශ්රනය වශයෙන් පැවතිය යුතුබව බුදුදහමේ දක්වා ඇත.ත්රිකහේතුක කුසල සම්පත්තියකින් උපත නොලැබූවෙකුට මෙලොව වශයෙන් කරන කවරනම් වෙරවීරිය වැඩීමකින් වුවද ධ්යාකන,මාර්ගඵල සම්පත් ලැබිය නොහැකිබවද සඳහන්ය.මේ අනුව යම් යම් පුද්ගල සුවිශේෂතා පිළිබඳ බෞද්ධ අධ්යාකපනයේදී අවධාරණය කරඇතිබව පෙනේ.බුදුදහමේ ඇති සුවිශේෂී ලක්ෂණයක් නම් සංජානන හැකියාව මඟින් සංවර්ධනය කළහැකි නියම පුද්ගලයාව අඳුනාගෙන ඉන්පසුව ඒ පුද්ගලයාතුළ අදාළ හැකියාව වැඩි දියුණු කිරීමයි.මේ අනුව වඩා ඵලදායීව බෞද්ධ අධ්යාගපනය කළමනාකරණය කර ඇතිබව පැහැදිලිය.බෞද්ධ අධ්යාවපනය මඟින් පුද්ගල විභව ශක්තීන් ඔප මට්ටම්කර පෞරුෂය උපරිම අවස්ථා දක්වා සංවර්ධනය කළහැකිබවද මෙහිදී පොදුවේ පිළිගැනී තිබේ.මේ පෞරුෂ‍යේ උපරීම අවස්ථාව නම් සිත කෙළෙසුන් කෙරෙන් මිදීමයි.
මූලික වශයෙන් බෞද්ධ ප්රිතිපදාන සීල, සමාධි හා ප්රෞඥා යන ත්රිම ශික්ෂාවට සංග්රසහ කර ඇත. සීලය නිසා චර්යා පැතිකඩද, සමාධිය නිසා ආවේදන පැතිකඩද, ප්රාඥාව නිසා ප්රරජානන(Cognition) මෙහි ප්රනජානනය යනුවෙන් දැක් වෙනුයේ හැඳිනීම,දැනීම,උපලබ්ධිය,ඥානය යන කරුණුයි.කිසියම් කෙනෙකුතුළ යම්කිසිවක් කිසිවක් අරබයා මීට පෙර නොතිබූ නුවණක්,දැනුමක්,ඥානයක් ඇතිවීම ප්රයජානනයයි.එසේම මෙකී චර්යා,ආවේදන,සංජානන යන පැතිකඩවල සංවර්ධනය නිසා බාහිර ලොව නිවැරදිව අර්ථකථනය කරගැනීමට හැකිවීම සංජානනයි.ඒ අනුව යමෙකුතුළ වැඩි දියුණු වන චර්යා,ආවේදන,ප්රකජානන හැකියා නිසා ඒ පුද්ගලයා සෙසු අයට වඩා හොඳින් බාහිර පරිසරය සංජානනය කරගනී. එසේම සීලය සමාධියට හා ප්ර‍ඥාවට උපනිශ්ර ය වේ.
එසේම චර්යා සැකැස්ම, ආවේදන සැකැස්ම සංවර්ධනය කිරීමටද,ආවේදන සැකැස්ම ප්‍රජානන සැකැස්ම සංවර්ධනය කිරීමටද අන්යෝනන්යව වශයෙන් උපකාරීවේ.එසේම තවත් විටෙක ප්ර්ජානන සැකැස්ම චර්යා හා ආවේදන සැකැස්ම වැඩිදියුණු කිරීමටද උපකාරීවේ.ආර්ය අෂ්ටාංගික මාර්ගය සකස්වී ඇත්තේ මේ සඳහන් ක්රිරයාවළිය නිවැරදිව සිදුවන අයුරිනි.මේ අනුව බෞද්ධ අධ්යා්පනයේ අවසාන පරමාර්ථය ලෙස හැඳින්වෙන අර්හත්වය ශාක්ෂාත් කර ගැනීමෙහිලා සංජානනයට පූර්වංගම වශයෙන් උදව් වන චර්යා, ආවේදන හා ප්ර ජානන නමින් පැතිකඩ තුනක්ද ඇති බව වටහාගත යුතුය.බෞද්ධ දෘෂ්ටි ‍කෝණය අනුව සංජානනය පරිපාකයට පත්වනුයේ මෙකී පැතිකඩ තුනෙහිම ඇතිවන ක්රාමිකවූ සංවර්ධනය අනුව බව මෙහිදී දැකගතහැකි ප්රයධාන ලක්ෂණයකි.කිසියම් පුද්ගලයෙකුගේ ජීව විද්යාි සැකැස්මෙහි ස්වරූපයට අනුව සංජානනයට අදාළ චර්යා,ආවේදන හා ප්ර ජානන පැතිකඩ දියුණු කළහැකි අතර ඒවායේ විවිධ කායික මානසික සීමාවන්ද තිබිය හැක.මන්ද ඉගෙනීමෙන් ලබාදිය හැකි දියුණුව ලැබීමට සුදුසු භෞතික ජීව විද්යාක ව්යු්හයක් උපතින් උරුමකරගෙන නොතිබෙන අයෙකුට ඒ දියුණුව කුමන ක්ර මයකින්වත් ලබාදිය නොහැකි බැවිනි.ත්රි‍ හේතුක පටිසන්ධිය වැනි කරුණු වැදගත්වනුයේ මේ නිසාය.අභිඥා,ධ්යාින,මාර්ගඵල ආදී උත්තරීතර මානුෂික ශක්ය්තා යම් පුද්ගලයෙකු තුළ පුබුදුකළ හැක්කේ ඊට සරිලන ජීව විද්‍යා ව්යුුහයක් උරුම නම් පමණි.
බෞද්ධ අධ්යානපනය පුද්ගල පෞරුෂ විභවතා නිවැරදිව හඳුනාගැනීමට උපදෙස් දී තිබේ. ඒ බෞද්ධ අධ්යා පන ක්රි යාවළිය ඇරඹීමට පෙර කුමන ස්වරූපයේ අධ්යාසපන ක්ර.මවේදයක් යෙදිය යුතු දැයි අවබෝධකරගැනීමේ අරමුණ ඇතිවය.බෞද්ධ අධ්යාඇපනයේ අවසාන නිෂ්ටාව අර්හත්වය බව සත්යණයකි.අර්හත්වය ලැබිය හැක්කේ විෂයය දැනුමෙන් හෝ යම් දෘෂ්ටියකින් පුද්ගල මනස පුරවා දැමීමෙන් නොවේ. සියළු දෘෂ්ටි ඉවත්කර මනසේ පැහැදිලි නිර්මල පවිත්රම තාවය මතුකර ගැනීම තුළිනි.එනිසා අර්හත්වය ලැබීමට මූලිකව පුද්ගල දුබලතා හා ප්ර්බලතා පිළිබඳ පැහැදිලි වැටහීමක් ඇතිකරගත යුතුය.ඉන් අනතුරුව දුබලතා ඉවත්කර ප්රයබලතා වැඩිදියුණු කර මානසික පවිත්රපතාව ඇතිකළ හැක.බෞද්ධ අධ්යාරපනයේ සුවිශේෂී ලක්ෂණය විදර්ශනා භාවනාව තුළ ගැබ්ව තිබේ. එහි ක්රසමික පියවර මඟින් සිදුවනුයේ අනු ක්රයමයෙන් මානසික පිරිසිදුබව කරාළඟාවීමයි.මේ සඳහා සප්ත විශුද්ධි නමින් හඳහන්වන සිත පවිත්රසකිරීමේ අනුක්රාමික පියවර හෝ මට්ටම් සතක් තුළින් ගමන්කළ යුතු බව පෙන්වාදී තිබේ.මේ අනුක්රිමික පියවරතුළදී පිළිවෙලින් චර්යාව, ආවේදනය,ප්රුජානනය පිරිසිදු වේ.මේ පැතිකඩ තුනෙහිම පවිත්ර ත්වය සම්පූර්ණවීමත් සමඟම සමස්ත සංජානන ක්රිචයා වළිය තුළ පැවති වැරදි වැටහීම් නැතිවී‍ ‍ගොස් නිවැරදි දැක්මකට පත්වේ.
යථාභූත ඥාණ දස්සන නමින් දක්වා ඇත්තේ මෙයයි.සිව්මාර්ගඵල ඥාණ ලෙස පහළවන්නේ මෙකී වැඩි දියුණු වූ සංජානනය බව වටහාගත යුතුය.පළමු මාර්ගඵල ඥාණයේ සිට අනුපිළිවෙලින් ඇතිවන මෙකී සංජානන හැකියාව අර්හත්ව‍ය ලැබීමත් සමඟම සම්පූර්ණවේ.මෙහි ඇති සුවිශේෂීබව නම් සංජානනය උපරිම නිෂ්ටාව වූ අර්හත්ව මට්ටම දක්වා සංවර්ධනය කරන ක්රිමයාවළියේදී යම්නිශ්චිත අවස්ථාවන්හි චර්යාවේ, ආවේදනයේ හා ප්රහජානනයේ වැඩි දියුණුවක් දක්නට ලැබීම මුල්ම ආර්යබවට පත්වීමේ ලක්ෂණය ලෙස දැකියහැකිබවයි.ඉන් අනතුරුව මුල්ආර්යභූමියේ සිට තෙවැනි ආර්යභූමිය දක්වා අනුක්ර මිකව පුද්ගල සංජානනය වැඩිදියුණුවේ.එහි හැරවුම් ලක්ෂය සනිටුහන්වනුයේ මුල් වරට සෝවාන්වීමත් සමඟමය.මේ අනුව උපරිමය වූ අර්හත්වය ප්රැති‍වේධ කළ අවස්ථාවතුළ පමණක් නොව ඊට පෙර සේඛ අවස්ථාවලදී පවා ඒසඳහා උචිත චර්යා ආවේදන හා ප්රවජානන පැතිකඩවල් හිමිවී තිබූ බව දැකගත හැකිවිය.මේ අනුව රහතන් වහන්සේලාතුළ දැකියහැකි සමාන සංජානන හැකියාව ඊටසමාන සෙසු රහතන්වහන්සේලාහටද ලැබේ. පුද්ගල පෞරුෂය විවිධ වියහැක.ඒනිසා යමෙකුට අවශ්යාවන කමටහන් තව අයෙකුට ඊට සමානව අවශ්ය නොවියහැක. බුදුදහමේ පුද්ගල කෙන්ද්රිෙය උපදෙස් ලබාදී ඇත්තේ මේනිසාය.මේ සඳහා ඉතා හොඳ ගුරුවරයා සොයමින් කල්හැරීමට වඩා තමාට හැකිසේ කුඩා පියවරක් හෝ සත්යා වබෝධය කරා යන දීර්ඝ ගමනේදී නොපමාව තැබීම වැදගත් වියහැක.

හුදකලා කඳුළු

රෝහලක තෙවැනි මහලේ පිහිටි මනෝඋපදේශන සේවා සායනකදී දිග හැරුණු මේ කතාව ඉතා සෝබරය.එසේම ඕනෑම කෙනෙකුට මින් ලබාගත හැකි උපදෙස් වැදගත්ය.ඇය සිත සිරකරගෙන සිටී මේ කතාව එක්වරම නොපවසා දුක්බරව නිහඬව සිටියාය.සායනික මනෝඋපදේශන ප්ර.තිකාරවලදී සාමාන්යේයෙන් අදාළ රෝගීන්ගේ රෝග ඉතිහාසය දැන ගැනීම සඳහා භාවිතාකරන විවිධ මනෝවිද්යාපත්මක විධික්ර ම භාවිතාකිරීමේදී ක්රීමයෙන් ඇය සියළු තොරතුරු පවසා සිටින්නට වූවාය.නමුදු ඇයගේත් ඇගේ කතාවට සම්බන්ධ සෙසු අයගෙත් පෞද්ගලිකත්වය එලෙසින්ම ආරක්ෂාකිරීම වෘත්තීය ආචාරධර්මවලට අයත්බැවින් ඇගේ සැබෑ නම වෙනුවට ආරෑඪ නාමයකින් ඇයව හඳුන්වා තිබේ.නමුදු ඇයගේ කතාව ඉතාම අව්ය්ජය.ඒතුළ මේ සමාජයේ තවත් බොහෝ දෙනෙකුට ඉගෙනගත හැකි පාඩම් රාශියක් අන්තර්ගතය.එ නිසා එය මෙසේ ඔබ හමුවට ගෙන ඒමේ වැදගත්කම වඩාත් තහවුරුවේ.විශේෂයෙන් අද සමාජයේ ඉහළ ධනවතුන්ගේ සමාජ මට්ටම හා සම්බන්ධ විවිධ ගැටළුකාරී අවස්ථා රාශියක් නිසා මනෝඋපදේශකවරුන්ට කාර්යබහුලවී ඇතිබවද නොපවසා සිටිය නොහැක.බොහෝවිට ඉහළ සමාජ ස්ථරය නියෝජනය කරන මෙබඳු යුවතියන්ට මුහුණපෑමට සිදුවන දුක්බර සිදුවීම් සාමාන්යෝ සමාජය හමුවට පැමිණෙනුයේ ඉතාමත් කළාතුරකිනි.මුදල්,සමාජ තත්වය,පවුල් පසුබිම වැනි කුමන හෝ දෙයක් නිසා සාමාන්යැ සමාජයට මේ තොරතුරු හෙළිදරව්වීම වැළකී යයි.නමුදු යම්විටක සාමාන්යබ පවුලක යුවතියකට මෙබඳු ඉරණමක් අත්පත්වී නම් බොහෝවිට ඇගේ ජීවිතය අඳුරුවී යයි.ඇතැම්විට ඇයට විඳී ගණිකාවකසේ සැලකේ.නැතහොත් සමාජ අපවාදන නිසා සදාකාලිකවම සමාජයෙන් වහන්වී ජීවත්වීමට සිදුවේ.නමුදු ඉහළ සමාජතල වල යුවතියන්ට එසේ නැත.එබඳු යුවතියකට මුහුණපෑමට සිදුවන ලිංගික අපයෝජනයකදී හෝ දූෂණයකදී කායික හා මානසික ප්ර තිකාරවලින් පසුව යළිත් කිසිදු දෙයක් සිදුනොවූවා දේ ප්රකවේශවීමට හැකියාව තිබේ.මේ ඇගේ කතාවයි.
මයුමි රූපයෙන් අග තැන්පත්වූ යෞවනියකි. ඇය කෙළි ලොල්ය.සෙල්ලක්කාරය.පවුලේ එකම දරුවාවූයේද ඇය බැවින් ඇයගේ සෑම දඟකාරකමක්ම ඇගේ මව හා පියා විසින් සිනාමුසු මුහුණුනින් ඉවසන ලද්දේ ඇයට දැක්වූ දැඩි ආදරය නිසාය. දෙමව්පියන්ගෙන් ලැබූ මේ අසීමිත ආදරය මයුමි වඩාත් හිතුවක්කාර ගති ඇති දැරියක් බවට පත්කරවීමට සමත්වී තිබිණ.කුඩා කල පටන්ම ඇය හැඳි වැඩුනේද නගරයේ පරිසරයට හුරු වෙමිනි. යන්තම් වයස අවුරුදු පහළොවක් පමණ වුවද ඇයගේ සිරුර වයසට වඩා පිරුණු බවින් යුතුවිය. විදේශික යුවතියකගේ මෙන් ඡවි වර්ණ පැහැපත් සම හා රක්ත වර්ණ දෙතොල් නිසා ඇයට එක්කලේ අපූරු බටහිර පන්නයට නැඹුරු සුන්දරත්වයකි. ඝනව වැඩුණුකේ කේශලාපය උරහිස පමණට කෙටි කර දමා තිබුණේ නවීන විලාසි තාවකට අනුව සකස් කරය.මඳක්රැළි ගැසුණු අක්බඹරු කේශ කලාපයක් ඇයට උපතින් හිමිව තිබුණේ වුවද විවිධ රසායනික ද්රයව්යම මඟින් රූපලාවන්යාවගාර වලදී එය සෘජුකර කඩා හැලෙන ස්වරූපයකට පත් කර තිබිණ. ඊට බොහෝ වියපැහැදම් කළාය. එමෙන්ම තැනින්තැන තඹ හා තැඹිලි පැහැ කර දිලිසෙන සුළු ද්රකව්යතයකින් වර්ණ ගන්වා හැඩ වැඩ කර තිබිණ.එය විවිධ ෂැම්පු හා කන්ඩිෂනර් වර්ග වලින් මනාව සෝදා, වියළා, අවශ්ය් පමණ සාත්තු සප්පායම් කර සුවඳ කවා තිබිණ.නිරතුරු ගමන් බිමන්වලදී කෙස් කලඹ විහිදා හැර සුළ‍ඟේ පාවීමට ඉඩහැර තිබිණ. ඇතැම් අවස්ථා වලදී අශ්ව වළිගයක ආකාරයෙන් කඩා හැලෙන කේශ කලාපය හිස මුදුනට කර බැඳ තිබුණේ තුනී විල්ලුද වැනි කෙස් වල අග කෙළවරවල් පහතට ගලා හැලෙන පරිදිය. ගමනේදී එය ගැස්සීම ඇගේ සිරිතයි. වෘත්තාකර පිරුණු කම්මුල් හා නිකටක්ද සමමිතික අලංකාර මුහුණක්ද ඇයට හිමිවිය. ඇහිබැම සිහින්ව සකස් කර අඳුන් ගල්වා මුහුණට ඔබින සේ හැඩ කර තිබිණ.
උසේ පමණට වූ මනාව වැඩුණු පුෂ්ටිමත් දේහයක් ඇය සතුවිය.පුෂ්ටිමත් නාඹර රඹ කඳන් යුවළක් බඳු සමව වැඩී පිරුණු මටසිලිටි දෙකලවා, දෙවටෝර, සිහිනිඟ, රවුම්හැඩැති මනාව වැඩුණු පුළුකුල හා පිරුණු නිතඹ නිසා ඇය තමන්ට වඩා රූපයෙන් කැපී පෙනෙන හැඩකාරියක් වග ඇගේ මිතුරියෝදැන සිටියහ. එසේම ඇයගේ උස්ව නැඟී ඉදිරියට නෙරූ ළයමඬල පිරුණු රණ හංස යුවළකට සමානව මතුවී පෙනුනි. ඇගේ ළය මඬල ආවරණය කරන ඕනෑම ඇඳුමකින් පිපිරී පිටතට පෙරා පැනීමට මෙන් සැරසි ළයමඬල ප්රසතිවිරුද්ධ ලිංගික ආකර්ශණයට තදින්ම ලක්වූ ලක්ෂණයක්ව තිබිණ.මේ නිසා සිරුරට කිටි කිටියේ හිරවන පරිදි ඈ හඳින පළඳින ඕනෑමඇඳුමක් පැළඳුමක් මඟින්ම ඇයගේ මේ රූප සම්පත්තිය තවතවත් ඔප්නැංවෙනබව ඇගේ යෙහෙළියෝ හොඳාකාරව දැන සිටියහ. සම වයසේ වූ මිතුරියන් අතරඇගේ දඟකාර,කෙළිලොල් හැසිරීම්රටාව අමුත්තක් නොවීය. සිරුරේ වැඩීමට සමානව මනසින්දඇගේ හැසිරීමේ සුන්දර, චමත්කාර ජනක බවක් ගැබ් වී තිබිණ. ඇයට ලස්සන නිසාම නිතරම ඇය හැඳ පැළඳ සිටියේද සිරුරට කිටිකිටියේ හිරවුණු ඇඟලුම්මය. ඒ අතර කෙටි ගමන් බිමන්වලට වඩාත්උචිත ඇඳුම් පැළඳුම් වලටඇය මහත්සේ ප්රිරය කළ බවක් පළවිය. මේ අතරින්ද ඩෙනිම් වර්ගයේ විලාසිතාවලට ඇය මහත් සේ ප්රි්ය කළාය. සිරුරට කිටි කිටියේ හිරවූ දණ හිසින් උඩ කළවා හරි අඩක් පමණක් වැසී ඇති ඩෙනිම් කෙටි සායවල් හෝ එබඳුම ස්ලැක්ස් වර්ගයේ කලිසම්හැඳ උඩුකයට සිරුරවිනිවිද පෙනෙන තුනී බැනියම් වැනි ඇඳුම් හැඳ පැළඳීමටඇය කැමැත්තක් දැක්වූයේඉන් ඇගේසුන්දරදේහය මනාව කැපී පෙනන බැවිනි. ඇය මොස්තර නිරූපණයට ද ඉමහත් කැමැත්තක් දැක්වූවාය.එසේම ඇය සිරුර නිරාවරණය වන සේ හිරවූ කෙටි ඇඳුම් වලට රුචිකළාය.
සමාජශීලීබව හා ආකල්ප
මෝස්තර නිරූපණයට ඇගේ සිතේ වූ දැඩි අභිරුචිය ඇගේ යෙහෙළියෝ මනාව දැන සිටියහ. මේ නිසා ඔවුන් නිතරම පැවසූයේ ඇයට වඩා ගැලෙපෙනුයේ මෝස්තර නිරූපිකාවක්වීම බවයි. විවිධ මෝස්තර නිරූපන තරඟවලට සහභාගීවීමට පවා යොවුන් වියේ සිට ඇය ඉතා උනන්දුවෙන් පෙළඹුනාය. ඒ සඳහා පළව ඇති දැන්වීම්වලට අනුව ඉල්ලුම්පත්ද යැවුවාය. ඇය කුඩා කල සිට ඉගෙනුමලැ‍බුවේ ජාත්ය න්තර පාසැලකය. එහි සාමාන්ය වටපිටාව බටහිර පන්නයට විය. ගැහැණු, පිරිමි දෙපිරිසම මේ ජාත්යසන්තර පාසැලේ ඉගෙනුම ලැබූහ.මේ නිසා එය මිශ්රන පාසැලක් මෙනි. ප්රකතිවිරුද්ධ ලිංගිකයින් සමඟ නිතර ඇසුරු කිරීමට ලැබීම නිසා සම වියේවූ සෙසු යුවතියන් ලඟ ඇති සබකෝල, කුලෑටිගති ඇය කෙරෙන් ඉවත්ව ගොස් තිබිණ. මේ නිසා ඇය යෙහෙළියන්හා සමානව සුහඳ ලෙස තරුණපිරිමි ළමුන්ද ඇසුරු කළාය. ඇගේ මිතුරු පිරිස අතර සිටි බහුතරය පිරිමි ළමුන්විය. සිය මිතුරියන්ගේ තිබූ ඊර්ෂ්යාි පරවශ ස්වභාවය ඇයගේ පිළිකුළට ලක් වූ අතර, මිතුරන්ගේ විවෘත බව ඇය බෙහෙවින් ප්රිරයකළාය. ඇගේ රූමත් බවද පිරිමි ළමුන් අතර ඇය ජනප්රි ය වීමට ‍හේතුවිය. ඇය ද ඔවුන්ගේ ඇසුර ප්රියයකළාය.
ජාත්යින්තර පාසැලේ ඉගැන්වීම් කටයුතු මුළුමනින්ම සිදුකරන ලද්දේ ඉංග්රීපසි භාෂාවෙනි. මේ නිසා මයුමිට හොඳින් ඉංග්රීනසිබස හැසිරවිය හැකි විය.ඇගේ ඉංග්රීදසිඋච්චාරණයමුළුමනින්ම බටහිර පන්නයට සකස්ව පැවතිනි.ඉංග්රීසසි භාෂා දැනුම හා ඉහළ සමාජස්ථවර ඇතිදැනහැඳිනීම නිසා ඇයගේ දිවි පෙවෙත සකස්ව තිබුණේ බටහිර පන්නයටය. බටහිර රටක උපන් විදේශික යුවතික සතුව පැවති සියළු රුචි අරුචිකම් මයුමිට පිහිටා තිබිණ. ඇගේ චර්යාව විවෘතහා සමාජශීලී බවට නැඹුරුව පැවතිනි. ඇගේ රාත්රි ය දිවාකාලයට වඩා දිගුව පැවතිනි. ජාත්යරන්තර පාසැල් වලට උදේ වරුවේසිට සවස් වන තුරු ඉගැන්වීමේ කටයුතු සිදු වේ. එය අහවරවනුයේ සවස් වන විටදීය. මේ නිසා මයුමිට ඉස්පාසුවක් ලැබෙනුයේ සවස් භාගයේදීය. දවසේ විඩාව දුරුකරගැනීමට නිතර සමාගම් පවත්වන සුවිශේෂී මිතුරු පිරිසක්ද ඇයට විය. ඔවුන් බොහෝ දෙනෙකු ඉහළ සමාජ පංති වලට අයත් වූවන් වූහ. ආර්ථික, දේශපාලනික, සමාජයීය වශයෙන් සමාජයේ බලවත් උසස් නිල තල දරනලද දෙමව්පියන්ගේ දූදරුවන්මේ මිතුරු සමාගමට අයත් පිරිස අතර විය. ඔවුන්ද මයුමිට දක්වන ලද්දේ ඔවුන්ගේ සමානවූඅයෙකුට දක්වන සැලකිල්ලමය.
රාත්රි්ය පුරා අවදිව සිටිනඔවුන් විනෝදවීම සඳහා යොදා ගත්තේමේ රාත්රී් කාලයයි. ඒ සඳහා ඔවුන්ටම සුවිශේෂීවූ ස්ථානද පැවතින.ඇතැම්ස්ථාන ප්රවසිද්ධියේදැක්වියහැකි ඒවාවූ අතර සෙසු ඒවා එසේ නොදැක්විය හැකි ඒවා විය.මයුමි මිතුරුපිරිස අතරසුවිශේෂී චරිතයක්දවූවාය.ඇය කෙළිලොල් මෙන්ම හිතුවක්කාරී තද තීරණවලට එළඹෙන්නියක වූවාය. ඇයට යමක් කිරීමට අවශ්යා වුවහොත් එය කෙසේ හෝ කළ යුතුම විය. ඉන් බැහැර වෙනත් විකල්පයක් ඇයටනොවිනි. සිය යොවුන් මිතුරු පිරිස කැටුව රාත්රීව සමාජ ශාලාවලට යන මයුමි රැය පහන්වන තුරා විවිධඅයුරින් මිතුරන් හා විනෝදවීම සිරිතක් කොට ගත්තීය. එම විනෝද සාදවලදී, යම් යම් මෘදු මධු පාන වර්ග ගෙන සිත් සේ විනෝදවීම ඇගේ විනෝදාංශයකි. මුළුමින්ම බටහිර පන්නයට හැදී වැඩී ඇති ඇය ඒවායෙහි දී මධු විත රැගෙන නර්තනයෙන් විනෝද වූවාය. බොහෝවිට රැය පහන් වනුයේ මෙබඳු ස්ථානවලදීය. අලුයම් කාලය වෙද්දී යළි සිය නිවහන වෙත පෞද්ගලික මෝටර් රථයෙන් පැමිණීම පුරුද්දක්කර තිබිණ. මෙබඳු රාත්රීම සමාජ ශාලාවකදී මයුමිට‍ සුවිශේෂී පුද්ගලයෙකු මුණ ගැසිනි. ඔහු ඉතා ධනවත් මැණික් ව්යා්පාරිකයෙකි. මැණික් ව්යාවපාරයට අමතරව මුළු දිවයින පුරා ව්යා ප්ත වූ ස්වර්ණාභරණ වෙළඳසැල් රාශියකද හිමිකරුවූ ඔහුට මයුමි වශී වූවාය. ඔහු මයුමිට වඩා වයසින් මුහුකුරා ගිය පුද්ගලයෙකු විය. හේ තරුණ විය ඉක්මවා මැදි වියට ළං වූවෙකි. මැදිවියට ළං වුවද, තනිකඩයෙකු හෝ විවාහකයෙකු වුවද ඉන් මයුමිට කිසිදු ඵලක් නැත.මන්ද මයුමි සකස්වී පැවති සංස්කෘතිය අනුව එබඳු ඕනෑම දෙයක් වරදක් නොවන බව ඇය සිතා සිටියාය.මිළ මුදල්ඇති සුල්තාන්වරු වැනි ධනවත් ප්ර කෝටිපතිවරුන් සතුට වෙනුවෙන් අතමිට දිගහැර විය පැහැදම් කරන බව ඇය හොඳින්ම දැන සිටියාය.මයුමිටද අවශ්ය ව පැවතියේ එබඳු කෙනෙකු.ඒ පුද්ගලයා විවාහක හෝ අවිවාහක දැයි හෝ වෙනත් පෞද්ගලික තොරතුරු ඇයට දැනගැනීමට අවශ්යය නොවීය.ඇයට සැබවින්ම අවශ්ය වූයේ ඇගේ මව හා පියා මෙන් ඇය ඉල්ලන ඉල්ලන දේ මිලදී ගෙන ඇයව ඉතා සතුටින් තැබිය හැකි තැනැත්තෙකි.ඔහුගෙන් ඒ සියළු ලක්ෂණ මයුමිට දැකගැනීමට ලැබිණු නිසා ඔහු තමාට මෙලොව වඩාත්ම ගැලපෙන තැනැත්තා ලෙස ඇය සිතාගෙන සිටියාය.ඔහු සමඟ සිය ජීවිතය හැකිතාක් විනෝදවෙමින් විඳීමට මිස ඔහු සමඟ සරණ බන්ධනයකින් බැඳීමටද පවාඇයට අවශ්ය. නොවීය.මයුමි ආශ්රනය කිරීමේදී මයුමියේ සියළු ලක්ෂණ ඔහුට අවබෝධ කරගත හැකිවිය.
සතුට හා චර්යාව
කෙසේ වුවද, වයසින් මයුමිට නොපැහුණද, කෙළිලොල් බවින් හා දඟකාර හැසිරීම් රටාවෙන් මයුමි හා සමාන විය. අනෙක් අතට අත දිග හැර මයුමි වෙනුවෙන් මුදල් වියපැහැදම් කිරීමටද ඔහුට හැකියාව තිබිණ. ඔහු මයුමි වෙනුවෙන් ඕනෑ තරම් සල්ලි විසි කිරීමට නොපසුබට විය. මයුමි ඔහුට ආකර්ශණය වීමට ප්ර ධාන හේතුව ද එයම විය.වෙනදා සිය මිතුරු පිරිසද සමඟ රාත්රීව සමාජ ශාලාවල රැය පහන් කර අලුයම නිවසට පැමිණ නිදිසුව ලැබීමට යොමුව සිටි මයුමි ඉන් මිදුනේ ඇගේ මේ අපූරු පෙම්වතා මුණ ගැසීමත් සමඟමය. දැන් මයුමිගේ රාත්රීව කාලය ගත වෙනුයේ ඇගේ නව පෙම්වතා සමඟිනි. ඔහුත් සමඟ රාත්රීග සමාජ ශාලා වලට යන එන මයුමි ඔහුගේ සතුට වෙනුවෙන් ඇගේ සතුට කැප කොට සිටින බව පෙනෙන්ට තිබිණ. ඇය නිරතුරුව යමන් බිමන් ගියේ ඔහුව සමඟමය.මේ ගමන්බිමන් වලට සීමා මායිම් වැටකඬුළු සාරධර්ම, සදාචාර තහංචි පවා වලංගු නොවීය. බොහෝවිට ඇය ඔහුගේ පෙම්වතා ලෙස බාහිර සමාජය ලෙස විසින් සලකන ලදී.බොහෝවිට ඇය සිය නිවසට පැමිණියේද ඔහුගේ ඇතේ එල්ලී ගෙනමය. ඔහු ඇගේ පෙම්වතාදැයි විමසූ කිසිදු කෙනෙකු නොවූයේ එය ඇගේ සංස්කෘතියට අමුතු දෙයක් නොවූ බැවිනි. ඇගේ සංස්කෘතික බටහිර රටවලදී දක්නට ලැබෙන විවෘත සංස්කෘතික රටාවට අනුගතව පැවතිනි. මන්ද ඇය ඉගෙනගත් ජාත්යගන්තර පාසැල්වලදී ඇය හුරුව සිටියේ ලොව ඉහළ සිරිත් විරිත් වනුයේ එබඳු සංස්කෘතික චාරිත්රව බවයි.
ඇගේ දෙමව්පියන් පවා ඔහු පිළිබඳ වැඩි යමක් මයුමි සමඟ කතාබහ නොකරන ලද්දේ ඔහුගේ උසස් සමාජ තත්වය මන්ට ගැලපුණු බැවින් හා තමන්ගේ කාර්ය බහුල දෛනික වටාපිටාව තුළ ප්රාදයෝගිකව පහසුවෙන් එබඳු දෙයක නිරතවීමේ අපහසුතාව නිසාය. මයුමිගේ දෙමව්පියන් සමාජයේ ඉතා ඉහළ මට්ටමේ ව්යාපපාරික කටයුතුවල නියැළී සිටියහ. මව පියාද ජාත්යරන්තර සමාගම් ජාලයක විධායක අධ්යේක්ෂකවරු විය. මේ නිසා දෙමව්පිය දෙදෙනාටම සෑම දිනක්ම ඉතා කාර්ය බහුල විය. මේ නිසාම මයුමි පිළිබඳව සොයා බැලීමට ඔවුන්ට නිතර අවකාශයක් නොවීය.ඔවුන් මයුමි පිලිබඳ යමක් දැන ගත්තේද ඇය විසින් පවසන තොරතුරු මඟිනි. මයුමිගේ දෙමව්පියන්ගේ එකම ලෝකය වූයේ මුදල් සෙවීමයි.ඒ හේතුව නිසා මයුමි පිලිබඳ නිසි සොයා බැලීමක් දෙමව්පියන් අතින් සිදු නොවින.ඇයට අහිමිව තිබූ දෙමව්පිය සෙනෙහසට වන්දිගෙවීමට මෙන් මේ දෙපළ මයුමි වෙනුවෙන් ඇති තරම් විය පැහැදම් කිරීමට නිරතුරව සැරසී සිටියහ.මයුමිද ඇගේ පාළුව තනිකම, කාංසිය මඟහරවා ගත්තේ ඇ‍ගේ මිතුරු මිතුරියන්ගේ සමාගම තුළිනි.මේ නිසා හැකිතාක් මිතුරි මිතුරියන් පිරිවරාගෙන ඉන්ද්රීිය ප්රීනණනයෙහි නිරතවීමටද ඇය හුරව සිටියාය.ඇයට ඔහුට හමුවූයේ මේ විනෝදවීමේ ඇය කරවටක් ගිලී සිටිද්දීමය.මේනිසාම මයුමිට ඇගේ පෙම්වතා සුන්දර නව අත්දැකීම් විඳ ගැනීමට මිහිරි රස ගුලාවක් මෙන්විය.දිනක් ඇගේ නව පෙම්වතාගෙන් යොමුවූ ප්ර්තික්ෂේප කළ නොහැකි එක්තරා යෝජනාවකට අවනත වීමට ඇයට සිදුවිය. ඇය ඔහු සමඟඒ නවාතැනට ඇඳුනේ කැමැත්තකට වඩා ඔහුගේ ඉල්ලීම ප්ර්තික්ෂේප කළ නොහැකි වූ නිසාවෙනි.ඇය සිතා සිටියේ ඔහුගෙන් අනතුරක් නොවෙතැයි කියාය.
මයුමි ඔහුගේ නවාතැනට සම්ප්රාිප්ත වූයේ මැදියම් රැය එළඹීමත් සමඟය. ඔහුගේ නවාතැනේ වූ සුව පහසු කාමරය ඔවුන් දෙදෙනා වෙනුවෙන් වෙන්ව පැවතින. ජීවිතයේ පළමු වතාවට මයුමියට බිය මුසු තැති ගැන්මක් හදවත දැනුනේද එදාය. නමුදු මයුමිට අනුවනම් බියවීමට කිසිදුකරුණක් නොතිබිණ. ඇයට ඔහුව විශ්වාසය. ඒ ඇගේ විශ්වාසය රැකෙන පරිදි මේ තාක් ඔහු හැසුරුනු බැවිනි. මෙතෙක් කල් මෘදු මධු විත ගැනීමට හුරුව සිටි මයුමිට මුල් වරට ඔහුගේදැඩි පෙරැත්ත පරිදි මධ්ය සාර සාන්ද්ර.ණය අධික වූ එම මධු විත පානය කිරීමට සිදුවිය. ඇය ගත්තේ ඉතා ස්වල්පයකි. නමුදු එය ඉතා සැර වර්ගයක් විය. ඇගේ හිස වටා සියළුදේ වේගයෙන් භ්රසමණය වන බවක් ඇයට දැනිනි. දැන්දැන් තමාට ක්ලාන්ත වී යතැයි ඇයට දැනිනි. ඇය ඔහුට වත්තම් වී අපහසුවෙන් සිට ගැනීමට වෑයම් කළාය. නමුදු ඇගේ සිරුර අප්රාාණික වී යනු ඇයට දැනිනි. ඔහු ඇයව වත්තම් කර ගෙන සිය නිදන කාමරයට ඇතුළු විය. ඔහුගේ සුවිසල් සයනයේ සිය අප්රා ණික සිරුර හොවන බව නෙතු පිය වී ඇයට යන්තමින් දැනිනි. තමාට සිදුවීමට යන දේ පිළිබඳ කිසියම් බිය මුසු ඉවක් ඇයට දැනුන නමුදු එයට එරෙහි වීමට ගතේ වූ වෙර සිඳී ඇති සේ ඇයටදැනිනි. සිය විරෝධය, සිතින් මිස මත්පැනින් අප්රාවණික වූ සිරුර හා දෑත් දෙපා මඟින් මුදා හැරිය නොහැකි බව ඇයට අවබෝධ වූවාය.අවසානයේ දැඩි අකමැත්ත පිටම ඒ සියල්ලටම අවනතවීමට ඇයට සිදුවිය.
ඉන්පසු මයුමිට දැනුනේ සිය අප්රාේණිකගත දැවටී තිබූ සළුපිළි හැඩි දැඩි අතකින් ඉවත්ව යන අයුරුය. කහපාට දුහුල් බ්ලවුසයද ඇඟටම හිර වූ ඩෙනිම් කෙටි සායද ගතින් ගිලිහෙද්දී ඇයට දැඩි සීතලක් දැනිනි. මත්වී අඩ සිහියෙන් සිටිඇගේ විරෝධය පෑම් කිසිවකින් ඵලක් නොවුණි. ඔහුගේ හැඩිදැඩි බාහු යුග්මයෙන් සිය අඩපණ දෑත් සයනයට තබා කිටි කිටියේ වෙළීහිරවී යනවා ඇයට දැනුනි. එසේම නිරාවරණයව පැවති සිය දෙකළවා ඔහුගේ හැඩි දැඩි අයෝමය කළවා වලට තදින් හිරවී ගියේ ඇයව දඬු අඩුවකට හිර කරමිනි. මොහොතකින් ඉවසිය නොහැකි දැඩි කායික වේදනාවක් සමඟ සිය සිරුර පොඩි වී, තැළී, ඇඹරී යන්නාක් මෙන් වචනයෙන් විස්තර කළ නොහැකි වූ තරම් අපහසුතාවක් දැනෙන්නට විය. සිය යටිකයෙන් පටන් ගෙන හිස් මුදුන දක්වා මුළු සිරුරම දෙදරවා ගෙන සියුම් විදුලි දහරක් ඇදී යන්නාක් සේ දැනිනි. බැකෝ යන්ත්රෙයකට හසුව තැලී පොඩිව ගිය ළුණු සිවිඩ්ඩක් සේ සියුමැලි සිරුරේ ඇට සම් මස් නහර මිඳුළු කිඳා බැස ගිය දැඩිව පුපුරා නැ‍ඟෙන වේදනාව නිසා අසරණව ඇය නොදැනුවත්වම ඇගේ මුවින් සිහින් ඉකිබිඳුම් සමඟ කෙඳිරි හඬක්ද පිටවිනි. ඇගේ දෑසින් පිටවූ උණුසුම් කඳුළු ධාරා දෙනෙත් කෙවෙනි තුළින් නික්ම දෙකොපුල් රූරා පහළටගලා හැලෙන්නට විනි. ඇගේ මුළු ලෝකයම ක්ෂණයකින් ඇගේ හිස මතම දෙදරා, පුපුරා හැලී ගියේය.ඔහුගේ රාගී උණුසුම් දෙතොල ඇගේ කඳුළින් පෙගී ගියේය. ඇගේ මුළු සිරුරම වේදනාකාරී ගුලියක් විය.ඔහුගේ උණුසුම් උද්වේගී ආවේගශීලීත්වය පහසුවෙන් නිමාවක්නොදිටීය.එහි සම්මත හා අසම්මත පැතිකඩ දෙකම විය. ඇගේ අප්රාවණික ගත මතින් ඔහුගේ ආශාවන් රිසි සේ මුදා හරින්නට කැපකොට නිහඬ වූයේ කළ හැකි දෙයක් නැති නිසාය.
නිමාවක් නැති හෝරා කීපයක් ගෙවී ගියේය. උද්වේගයේ ජව සම්පන්න බව යළි යළිඳු මතු වෙමින් පැවතින. මයුමි සිහින ලොව තුළ ගිලී නැහැවෙමින් සිටියාය. අළුයම හිරු එළිය වැටෙද්දී මයුමි නවාතැනෙන් පිටතට පැමිණියේ පරිපූර්ණ ගැහැණියක පරිදිය.මයුමිගේ චර්යාවල වෙනස්කම් මතුවෙමින් පැවතින. වෙනදා කෙළිලොල් තරුණියක වූ මයුමිදැන් හාත්පසින් වෙනස් චරිතයකි. ඇයගේ මුහුණද අප්රා්ණිකය. ඇයට දෙමව්පියන්ට, මිතුරන්ට, සමාජයට මුහුණ දිය නොහැකි යැයි සිතිනි. තමා අවලංගු කාසියක බවට පත්වීයැයි පහසුවෙන් යටපත්කළ නොහැකි පරිදි ඇගේ සිතේ ඉතා වේදනා බර පශ්චත්තාපී හැඟීමක් මතු වෙමින් පැවතිනි. තමා මුළු ලෝක යෙන්ම කොන්වී ඇතැයි ඇයට සිතිනි. එසේම තමා පිළිබඳවම දැඩි වරදකාරී හැඟීමක් ඇයට ඇති වින. තමාට මේදේ සිදු වුයේ තමාගේම වැරදි හැසිරීම් රටාව නිසා බැවින් ඇය තමාටම බොහෝවර දොස් නඟා ගත්තාය. තවත් මේ ලොව ජීවත්වී කිසිදු ඵලක් නැති බව ඇයට නිතර සිතෙන්නට විය. මෙබඳු දේ සිතට නැඟුණු විට ඒවා පාලනය කර ගැනීමට ඇයට ඉතා අපහසුය. විවිධ ක්රනම භාවිතා කර ජීවිතය නැතිකර ගන්නටද ඇය කිහිප විටක් තැත් කළාය. බොහෝවිට සමාජයෙන්, දෙමව්පියන්ගෙන්, මිතුරු මිතුරියන්ගෙන් ඇයට දොස් අසන්නටද සිදුවිය.වරක් දෙවරක් සිය දිවි නසා ගැනීමට තැත් කිරීමේ වරදට හසුව නඩු පවරන ලද නිසාඋසාවියාමටද ඇයට සිදුවිය.
සමාජ ඇගයුම හා සම්මතය
අවසානයේදී උසාවි මඟින් මයුමිව මනෝ වෛද්ය්වරයෙකු වෙත ‍යොමුකරනලදී. මනෝ වෛද්යතවරයා විසින් මයුමිට කථා කරන්නට සලස්වා ඇ‍යව ආතතියට පත්කළ රෝග නිදානය හෙළි කරගන්නා ලදී. ඇය පත්ව සිටිතත්වය මානසිකඅ වරෝධය (Depression) ලෙස සලකන ලදී. මේ මානසික තත්වය යටතේ දුක, කාංසාව, පාළුව, තනිකම, බිය, හුදකලාව හා ආතතිය මනසට බහුලව අස්වාභාවික පරිදි දැනේ. ඇතැම් අයට මානසික අවරෝධය බාහිර සිදුවීම්හේතු කොට වැළ‍ඳෙන අතර සමහරුන්ට ජීව විද්යාසත්මක හේතු මුල් වී මෙය වැළ‍ඳේ. නිසියාකාරව මයුමිගේ රෝගතත්වය හඳුනා ගැනීමෙන්පසුව මයුමිව මානසික රෝග ප්ර‍තිකාර සඳහා යොමු කරන ලදී. එහි දී වෛද්යහ නිර්දේශ සහිතව ඖෂධ හා සුදුසු චර්යා ප්ර්තිකාර ලබා දෙන ලදී. මයුමි‍ගේ නින්ද යාමද අක්රපමවත් වී තිබිණ. මේ නිසා මයුමිට ලබාදුන් ඖෂධවල නිද්රා කාරක ගුණද අන්තර්ගත විය. නිද්රා ව ඇති කර වනුයේ සෙරටොනින් නැමැති රසායනික ද්ර ව්යි නිසාය.මේ සෙරටොනින් මඟින් මොළයේ සෛල මත ඇති කරන බලපෑම නිසා නිද්රානවට අවශ්යි පසුබිම මනසේ ඇති වේ. මානසික රෝගීන්ගේ‍ මේ සෙරටොනින් ප්රමමාණය අඩු වේ. එමනිසා මානසික රෝගීන්ට නින්ද යෑම අඩු වේ. එසේම මොළයේ ස්නායු සම්පේෂණය සඳහා බලපාන වෙනත් රසායනික ද්රඇව්යු වර්ග ගණනාවක්ම ඇත. මේවායේ අසමතුලිතතාව නිසාද මානසික අවරෝධය බඳු මානසික රෝග ඇතිවේ. මයුමි මානසිකව රෝගී වූයේ ඇයට සිදු වූ හදිසි ලිංගික අතවරය නිසාය. ඉන් කම්පනයවීම නිසාය.පසුව ඇයව මනෝඋපදේශනය ලැබීම සඳහා යොමුකරවන ලදී.
මයුමි සමාජය තුළ ගොඩනඟා ගනු ලැබූ සමාජ මට්ටමක් තිබිණ.හදිසියේ ඒ සමාජ මට්ටමෙන් ඇයව කොන්වී යාමද ලිංගික අතවරය සේම මයුමිගේ හදවත සසල කළ කරුණක්වී තිබිණ. උසස්යැයි සම්මත සමාජයේ මයුමි බඳුව විවිධ අතවරවලට ලක්ව එය සදාකාලික රහස් හැටියට තබා ගෙන හැමදාම මානසිකව විඳවන යුවතියෝ බොහෝවෙති. එසේම ඒහේතුව නිසාම ඉහළ සමාජ ස්ථරයට අවශ්යද ලිංගික ශ්රුමය සැපයීම ජීවිකා වෘත්තිය කරගත් යුවතියන් සමාජයට බරක් ද වේ. ඒඩ්ස් බඳු බියකරු පිළිකුල් සහගත රෝග ව්යාිප්තියටද මෙය ප්රැධාන හේතුවකි. රෑ නොනිදන්නා වූ නගර ආශ්රි තව ඒඩ්ස් හා වෙනස් සමාජරෝග සීඝ්ර ව ව්යාිප්ත වන දැඩි සමාජ උවදුරක් බවට පත්ව තිබේ.මෙරට බුදුදහ‍මේ අලෝකයලද පුරාණයේසිටම මැනවින් ශික්ෂිත දිගු ඉතිහාසයක් හා සභ්යජ සංස්කෘතියක් පැවති රටකි.එසේම සදාචාරය ගරුකරන වෙනත්ආගම්ද මෙරට තුළ ව්යාටප්තව පවතී.මෙරට දියුණව යනු භෞතිකව පමණක් ගොඩ නඟා ගන්නා දියුණුවක් නොවිය යුතුය. එසේම උසස් යැයි දැන් ලබාදෙන සමාජ ඇගයුම බාහිරව නොව චර්යාව අනුව ගොඩ නැඟුනක්වියයුතුය.දරුවන්ට පාසැලෙන් දැනුම මෙන්ම සාරධර්මද පුහුණුකරවීමද අවශ්ය ය.

විදර්ශනා භාවනා ක්‍රම

බුද්ධ කාලීනව බුදුන් වහන්සේ ජීවමානව වැඩවසන කාලයේදී විවිධ ස්ථානවලදී විවිධ අය අරභයා දේශනා කරන ලද ධර්ම දේශනා ත්රිවපිටකයතුළ සංග්රනහවී ඇත.බුදුන්වහන්සේට අවශ්ය වූයේ සිද්ධාන්ත හෝ න්යා්ය සමූහයක් සිය දහම සේ අන්යියන්ට හඳුන්වාදීමට නොවේ. තම ජීවිතකාලය තුළ ආගමික ව්යා පාරයක් හෝ ඇදහිලි පද්ධතියක් ජනතාවට හඳුන්වාදී ආගමික ශාස්තෘවරයෙකු වීමට බුදුන්වහන්සේට අවශ්යය නොවීය.බිඳෙන්බිඳ සූත්රග දේශනා එකරැස් කොට ත්රිතපිටක සාහිත්යනයක් නිර්මාණය කර පරම්පරානුගතව එම ධර්මය පවත්වා ගෙනයෑම පිණිස සිය ශිෂ්යෘ පිරිස මෙහෙය වීමටද උන්වහන්සේට ඇවැසි නොවිනි.මේ සියළු දේ සිදුවිය.නමුදු එය බුදුන්වහන්සේගේ මූලිකම අභිප්රාටය නොවීය.බුදුන්වහන්සේගේ අවංක අභිලාෂය වූයේ ලෝක සත්වනයා දුකින් වෙලී ඇති බවත්, එම දුක පිළිබඳව,එම දුකට හේතුව,දුකින් මිඳීම හා දුක නැති කරන මාර්ගය මහජනතාවට පහදා දී ලෝක වාසී සියළු සත්වියින් එම දුකින් මුදවාගැනීමට උපකාරීවීමයි.මේ සඳහා දිවා රෑ අව්වැසි ආදිය නොබලමින් සියළු සත්වයාට පිහිටවීමේ ඒකායන අභිප්රාීයෙන් කටයුතු කිරීමට උන්වහන්සේ යොමු වූ බවට අවශ්යද තරම් සාධක ත්රිේපිටකය පුරා දැකගත හැකිය.බුදුන්වහන්සේගේ ධර්ම දේශනා බොහෝවිට යොමුවූයේ පුද්ගලයින්ගේ අභ්යතන්තර ආකල්ප, කුසලතා හා මනෝචාලක හැකියාව වර්ධනය කරන ලෙසටය.මෙය උපදෙස් ලබාදීමක් පමණක් නොවීය.උපදේශනය (Counseling ) තුළ අන්තර්ගත අභ්ය න්තර පෞරුෂය පුබුදුවාලන ක්ර මවත් ප්රානයෝගික වැඩපිළිවෙළ උන්වහන්සේ විසින් ඉදිරිපත් කළ ධර්ම දේශනාතුළ ගැබ්ව තිබිණ.මෙමඟින් සිදුකර ඇත්තේ හුදෙක් දේශනාවන් ශ්ර)වණයකිරීමෙන් සාමාන්යළ සදාචාර සම්පන්න චර්යාවකට යොමුකරවීමට වඩා ප්රාවයෝගික දෙයකි. ධර්ම දේශනා ශ්රාවණය කිරීමෙන් පසු සදාචාර සම්පන්න නොවූ අය වූ දාමරිකයින් මංපහරන්නන් ගණිකාවන්, යක්ෂ, රාක්ෂ ආදී අමනුෂ්යච පිරිස් සුවච හික්මුණු අය බවට පත්වූයේ එබඳු දේශනාතුළ ගැබ්වූ උසස් සදාචාර දර්ශනය ස්වකීය නැණ පමණින් අවබෝධයෙන් යුතුව තම මනසෙහි පිහිටුවා ගත් බැවිනි.එලෙස මනසෙහි පිහිටුවා ගතහැකි උසස් ප්රානයෝගික දර්ශනයක් එම දේශනාතුළ ඇති බව ධර්ම දේශනා ශ්රලවණය කිරීමෙන් පමණක්ම මාර්ගඵල ලාභීන්වූ උතුමන් පිළිබඳ දැක්වීම අනුව පැහැදිලිවේ.මේ අවබෝධය වනාහී හුදෙක් ධර්ම දේශනාකර ඇති වචනවල අර්ථය අවබෝධකර ගැනීම නිසා ඇතිවූ අවබෝධයක් පමණක් නොවේ.එසේම හුදු විශ්වාස මාත්රකය නිසා හෝ ගරුත්වය නිසා හෝ පිලිගැනීම නිසා ඇතිවූ අවබෝධයක් පමණක්ද නොවේ.පිළිගැනීම හෝ විශ්වාස මාත්ර ය වෙනුවට ප්ර ත්යහක්ෂව අවබෝධයට බුදුන්වහන්සේගේ ධර්මයේ මූලික ස්ථානයක් පිරිනැමිනි.මේ අනුව බුදුදහම අභිචාර විධියක් සේ පිලිගැනීම වෙනුවට අවබෝධයෙන් යුතුව ස්වකීය ජීවිතයට එක්කර ගැනීමට මිනිසුන් පෙළඹිනි.බුදුන්වහන්සේගේ දහමතුළ අන්තර්ගතව තිබූ උසස් සදාචාර දර්ශනය අවබෝධ කරගැනීම මඟින් යළි නොවෙනස්වන ලෙස සිය ජීවිතවලට එක්කර ගතහැකි විය.මිනිසුන්ගේ එම අවබෝධය පුළුල් කළ සදාචාර දර්ශනය එතෙක් භාරතීය කිසිදු සමය සම්ප්ර.දායක් විසින් ඉදිරිපත් කර නොතිබූවක් විය.එය බුදුන්වහන්සේගේම සොයාගැනීමක් විය.නමුදු ඒ ක්රහමවේදය බුදුරදුන්ගේ නිර්මාණයක් නොවේ.කාලයේ වැලි තලාවෙන් වැසී පැවති මාර්ගයක් යළි හෙළිකර දීමක් වැනිය. සිද්ධාර්ථ කුමරු මෙලොව ජනිතවන කාලවකානුව වනවිට විවිධ සමථ භාවනාක්රීම ඉතා දියුණුව පැවතිනි.ගිහි ගෙය හැරදමා තවුස් පැවිද්ද ලබා වනගතව හිඳ සමථ භාවනාක්රකම ප්ර ගුණකර ලෞකික ධ්යාින ලැබූ උතුමන් ජීවමානව වැඩ සිටිබවට සාධක විද්ය්මාන වේ.සත්යක ගවේෂණය කිරීම පිණිස ගිහිගෙයින් අභිනිෂ්ක්රලමණයකොට තවුස් පැවිද්ද ලබා සිටි සිදුහත් තවුසා මුලින්ම කුසල් මඟ කුමක් දැයි විමසීම පිණිස සොයාගියේද මෙවැනි ලෞකික ධ්යා න සමාපත්ති ලාභීව එකල ප්ර කටව වැඩසිටි සෘෂිවරුන් වෙතය.ආලාමකාලාම,උද්දක රාමපුත්ත මෙවැනි සෘෂිවරුන් දෙදෙනෙකි.මේ දෙදෙනා එකල ලබාතිබූ දැනුම ලෞකික අෂ්ට සමාප්ත්ති ලැබීමෙන් කෙළවර වී තිබිණ.නමුදු මේ දැනුම කෙළෙස් යටපත් කිරීමට පමණක් සීමාවූ දෙයකි.කෙළෙස් යටපත්කර කෙතෙක් ඉහළ තල වල ලෞකික ධ්යානන සමාපත්ති ලැබූවද එය තාවකාලිකය.දිය යට ඔබා සිටින රබර් බෝලයක් අත ලිහිල් කළ සැනින් යළි දිය මතුපිටට ඇදී එන්නාක් පරිද්දෙන් ලෞකික ධ්යාලන සමාපත්ති ලාභීවීම මඟින් යටපත් කර සිටින කෙළෙස් කෙදිනක හෝ යළි අවසරයක් ලද සැනින් යළි සිතේ ඇතිවීමට ඉඩ ඇති බැවිනි.මේ හේතුව නිසා ලෞකික ධ්යාළන ලාභය ඉතා පරිස්සමින් ආරක්ෂා කරගත යුතුය.
බුදුන්වහන්සේගේම විශිෂ්ට සොයාගැනීමක් වූයේ එතෙක් භාරතීය සමාජයේ සොයාගෙන නොතිබූ විශේෂ සදාචාර දර්ශනයකි.මෙය එතෙක් සොයාගෙන තිබූ සියළු දර්ශනවාද අතරින් ඉතා විශිෂ්ටතම දර්ශනය වනුයේ සෙසු දර්ශනවාද මෙන් මෙය කිසිදු අන්තවාදයක් සේවනය නොකරන දර්ශනයක් වූ බැවිනි.සැබවින්ම මෙහි විශේෂතාවය වූයේද මෙයයි.එතෙක් භාරතීය සමය සම්ප්රබදාය විසින් සතුකරගෙන තිබූ සියළු දර්ශනවල දක්නට ලැබුණු පොදු ලක්ෂණයක් වූයේ එම දර්ශනවාද සියල්ල ද්වි අන්ත සේවනය කරන බවයි.මේ ද්වි අන්ත නම් උච්ඡේදවාදය හා ශාස්වතවාදයයි. උච්ඡේදවාදය කාමසුඛල්ලිකානුයෝගී ප්රේතිපදාව මඟින්ද ශාස්වතවාදය අත්තකිලමථානුයෝගී ප්රදතිපදාව මඟින්ද නිරූපණය වේ. මේ අන්තවාද දෙකම සේවනය නොකරන ප්රතතිපදාව මඟින් සිදු කරනුයේ ඉහතකී අන්ත දෙකම ප්රිහාණය කිරීමයි.මේ හේතුව නිසා මේ ප්ර තිපදාවේ ලක්ෂණ මෙම අන්තදෙකටම වඩා වෙනස්ය.මේ ප්රීතිපදාව මධ්යේම ප්ර්තිපදාව නමින් හැඳින්වේ. එනම් අන්තවාද සේවනයෙන් වැළකීමත් මධ්යදස්ථ ප්රීතිපදාවක් බැවිනුත්ය.මධ්යරම ප්රහතිපදාවේ සුවිශේෂී ලක්ෂණයක් නම් එය අන්තවාදී ප්රනතිපදා දෙකටම වඩා ප්රාියෝගිකවීමයි. ආර්යය හෙවත් උසස් බවට පත්කරවන නිසා මේ මධ්ය්ම ප්රටතිපදාව ආර්ය ප්රතතිපදාව නමින් ද හැඳින්වේ.එසේම අංග අටකින් සමන්විත නිසා ආර්ය අෂ්ටාංගික මාර්ගය ලෙසද හැඳින්වේ.මේ අංග අට නම් සම්මා දිට්ඨි, සම්මා සංකල්ප, සම්මා වාචා, සම්මා කම්මන්ත,සම්මා ආජීව,සම්මා සති, සම්මා සමාධිය.මේ සියළු අංග අටට මුලින් සම්මා යනුවෙන් දැක්වෙනුයේ නිවැරදි යන අර්ථයයි.ඒ අනුව නිවැරදි චෛතසික, වාචසික, කායික ක්රිදයා පැවැත්වීමෙන් අන්තවාද සේවයෙන් වැළකිය හැකි බවත්, එයම ආර්ය හෙවත් උසස්බවට පමුණුවා ගැනීමට ඉවහල්වන ප්ර තිපදාව වන බවත් මින් අදහස් කෙරේ.විදර්ශනා භාවනාව මඟින් සිදුවනුයේ මේ ආර්ය අෂ්ටාංගික මාර්ගයෙහි මාර්ගාංග අනුක්රඋමිකව වැඩීමයි.ඒ අනුව මුලින් සමථ භාවනා සිදු කර දෙවනුව විදර්ශනා භාවනාව වැඩීමට හැකිය.එසේම මුල පටන්ම විදර්ශනා භාවනාව වැඩීමටද පුළුවන.පළමුව සමථභාවනා වැඩීම මඟින් සිතතුළ ඇති කෙළෙස් යටපත්කිරීමට අවකාශ සැලසේ. සමථයේදී සිදුවනුයේ කෙළෙස් යටපත්කිරීමයි.විදර්ශනා භාවනාවේදී සිදුකරනුයේ අවබෝධයට අනුකූලව කෙළෙස් ඇති නොවීමයි.මුල පටන් විදර්ශනාභාවනා කිරීමේදී වුවද සිදුවනුයේ විදර්ශනා චින්තනය සමඟ කෙළෙස් යටපත්වයෑමයි.එයද සමථ ලක්ෂණ දරයි.මේ නිසා සමථ භාවනා කළදථ විදර්ශනා භාවනා කළද ආරම්භක පියවරේදී මේ භාවනා දෙකින්ම සිදුවනුයේ එකම කාර්ය බව වටහාගත යුතුය.නිදසුනක් දැක්විය හැකිය.කාම සංඥාවක් හෝ ද්වේෂ සංඥාවක් සිතට නැඟීම වැළැක්වීම සඳහා කාම සංඥාවට නම් පිළිකුල් අරමුණක්ද ද්වේෂ සංඥාවට නම් මෛත්රීව අරමුණක්ද සිතට නංවාගත හැකිය.එහිදී පිළිකුල් අරමුණ මඟින් කාමසංඥාවද මෛත්රීර අරමුණ මඟින් ද්වේෂ සංඥාවද යටපත්වේ.එය සමථ භාවනා ක්රවමවේදයයි.ආරම්භයේ පටන් විදර්ශනා භාවනා කිරීමේදී මේ කාම සංඥාව හෝ ද්වේෂ සංඥාව හෝ පිළිබඳව සිහියෙන් හා අඛණ්ඩ නිරීක්ෂණයෙන් යුතුව සැලකීමේදී එබඳු සංඥාවක් ඇතිවීමේදීම මේ සංඥාව ඇතිවූ බව දැනී යයි.ඒ පිළිබඳ සිහිය දියුණුවීම සමඟ ක්රබමිකව කාම සංඥාව හෝ ද්වේෂ සංඥාව ක්රදමිකව දුරුවී යයි.මෙයද විදර්ශනා භාවනාවෙන් සමථය වැඩීමකි.කාමය හෝ ද්වේෂය ඇතිවූ මොහොතේම එය හඳුනාගැනීම නිසා යටපත් කිරීමේ වෑයමෙන් තොරව ක්රමමිකව අදාළ සංඥාව වියැකී යනු දැනේ.විදර්ශනා භාවනාවේදී සමථය වැඩීමේ පිළිවෙළ එබඳුය.සිහිය දියුණුවීම සමඟ කාමය හෝ ද්වේෂය ඇතිවීම, පැවතීම හා වියැකීම හඳුනා ගනියි.කාමය හෝ ද්වේෂය ඇතිවීම,ඇතිවීමට හේතුව,එය නැතිවීම හා නැතිකිරීම ක්රීමවේදය යන කරුණු සතර පිළිබඳ ඉතා හොඳ අවබෝධයක් ඇතිවේ.මේ ආර්ය අෂ්ටාංගික මාර්ගය වැඩීම මඟින් චතුරාර්ය සත්යාහවබෝධය ලැබීමයි.විවිධ ගුරුකුලවල විදර්ශනා භාවනා කිරීමේ ක්රයම ගණනාවක්ම තිබේ.කුමන ක්රලමවේදය භාවිතා කළද වැඩෙන්නේ ආර්ය අෂ්ටාංගික මාර්ගයයි.එසේම විදර්ශනාවේ භාවනා දියුණුව විවිධ මට්ටම් සතකට බෙදා විග්රෂහකර තිබේ.විදර්ශනා භාවනාවේ මේ මට්ටම් නම් වී ඇතිතේ සප්ත විශුද්ධි යන නමිනි.ඊට හේතුව අනුපිළිවෙළින් සත්වරකදී සිතතුළ විශෝධනයක් ඇතිවීමයි.සත් වරක් සිත පිරිසිදුවීම යන අදහසද සප්ත විශුද්ධි යන හැඳින්වීම තුළ ඇත.මෙම සප්ත විශුද්ධියතුළ සිතේ කෙළෙස් ප්රමහීණවීම දක්වා යන අනුපිලිවෙළ ක්ර මවේදය සඳහන්ය.එසේම සිතේ සමථය වැඩී ඒ සමඟම සිහිය දියුණුවී ඒ දියුණු වූ සිහිය මඟින්ම ප්ර ඥාව ඇතිවීමේ අවස්ථා මේ තුළ විග්රැහකර දක්වා ඇත.මූලික පියවරේදී විදර්ශනා ඥාණය නමින් ඇතිවන ප්රරඥාවම පසුව භාවනාවේ දියුණුව සමඟ ක්රතමිකව වර්ධනයවී නොවෙනස්වන ලෙස පහළවීම මාර්ගඵල ප්රවඥාව නමින් දක්වා තිබේ.මේ මඟඵල ඥාණය පහළවූ පසුව තවදුරටත් නොවෙනස්වන චිත්ත ගති ස්වභාවයකට අදාළ භාවනානුයෝගියා පත්වනබව සඳහන්ය.මීට හේතුව කෙළෙස් ඇතිවීමට බලපාන සියළු සාධකවල ඉතා ගැඹුරු විශ්ලේෂණාත්මක කරුණු සියල්ලක්ම මේ අවස්ථාවේදී අවබෝධකර අවසන් බැවිනි.
විදර්ශනා භාවනාවේදී සිදුකරන්නා වූ ප්රුධානතම කෘත්යා වනුයේ භාවනානුයෝගියාට ඉන් පෙර කිසිදු ක්රවමයකින් ලබාගත නොහැකි ලෝක විෂයට අයත් නොවූ ප්රයඥාව ලබාදීමයි.මේ ලෝක විෂය ලෙස හඳුන්වා ඇත්තේ ලෞකික සීමා හා සම්මුතිවලට අයත් දැනුමයි.කවර හෝ දැනුමක් ඒ ලෝක විෂයට කොටුවී සීමාවී පැවතීම බුද්ධියේ පිබිදීමට බාධාවකි.මේ හේතුව නිසා විවිධ ගුරුකුල හා සම්ප්රමදායන්වල විදර්ශනා භාවනාව වැඩීම මඟින් ප්රමඥාව උපදවා ගන්නා අයුරු විග්ර හකර ඇත.ඒ සෑම ක්රදමයකින්ම සිදුකරනුයේ සප්ත විශුද්ධිය උපායමාර්ගිකව සම්පූර්ණ කිරීමයි.මේ සප්තවිශුද්ධි නමින් සැලකෙනුයේ විදර්ශනා භාවනාව අනුපිළිවෙළින් සිදුවීමේදී මානසික පවිත්රහතාවය එමඟින් සැලසෙන ආකාරය විවිධ තලයන් සතක් ඔස්සේ විශ්ලේෂණය කර දැක්වීමයි.මේ මට්ටම් සතතුළ විදර්ශනා භාවනාව දියුණුවීමේ පියවර විග්රකහ කෙරේ.එසේම එක් එක් මට්ටමේදී කළයුතු නොකළ යුතු දේ පිළිබඳවද පැහැදිලි කෙරේ.විදර්ශනා භාවනාවේ මූලික අවස්ථාව සීල විශුද්ධියෙන් ආරම්භ වේ.මෙහි සීලය ලෙස දක්වා ඇත්තේ කායික හා වාචසික සංවරය බව පැහැදිලිය.මන්ද මානසික සංවර බව ඇතිකරගැනීම පිණිස මුලික මට්ටමේදී කායික හා වාචසික සංවරය ආරක්ෂාකරගැනීම යමෙකුට වැදගත් වන නිසාය.සීල සංවරය ප්රකධාන වශයෙන් කොටස් සතරකි.ප්රාවතිමොක්ෂ සංවර ශීලය, ඉන්රිසේම ය සංවර ශීලය, ආජීව පාරිශුද්ධි ශීලය හා ප්ර ත්ය. සන්නිශ්රිිත ශිලය වශයෙනි.මෙහි සඳහන් ප්රාිතිමොක්ෂ සංවර ශීලය නම් භික්ෂු භික්ෂුණී දෙපක්ෂයට ඇති විනය ශික්ෂාපද සමාපදන්වීමේදී ආරක්ෂාවන ශීලය ලෙස දක්වා ඇත.එසේම ඉන්රිති ය සංවර ශීලය නම් ෂඩ් ඉනරි ල යන්ගෙන් අරමුණු ගැනීමේ ක්රිවයාවළියේදී නිවැරදි සිහිය හා නුවණ පිහිටුවාගැනීමයි.මේ නිසා ඉන්රි නම යන් ක්රිපයාත්මකවීම නිවැරදිව සිදුවේ. අරමුණු ගැනීම විධිමත්ය.ආජීව පාරිශුද්ධි ශීලය නම් කුහක හා වැරදි දේ සිදුකර එමඟින් ජීවත්වීමෙන් වැළකීමයි.අනුන් රවටා ස්වකීය ජීවනෝපාය සලසා ගැනීමෙන් වැළකී යථා අයුරින් නිවැරදි දේ පමණක් සිදුකිරීමයි.ප්රපත්යම සන්නිශ්රිිත ශීලය නම් ජීවිතය පවත්වාගැනීමට අවශ්යන මූලික ප්රිත්යු සලසා ගැනීමේදී එය අවශ්යමතා තෘප්තිමත් කරගැනීමට අවම ප්රවමාණයකින් භාවිතාකර අනුන්ටද ප්රපත්යර පහසුකම් සැලසෙන පරිදි ධාර්මිකව ප්රළත්ය් භාවිතා කිරීමයි.මේ කොටස් සතර වුවද හුදෙක් භික්ෂු භික්ෂුණී දෙපක්ෂය කෙරෙහි පමණක් නොව ස්ත්රීප පුරුෂ ගිහි දෙපක්ෂය උදෙසා වුවද එක හා සමානව වලංගුය.එහිදී ගිහි පක්ෂය විෂයෙහි විනය ශික්ෂා සේ සැලකිය හැක්කේ පංචශීලය බව පැහැදිලිය.එසේම පොහෝ දිනවලදී සමාදන්වී ආරක්ෂා කරන අටසිල්,දසසිල් වැනි ශීලශික්ෂා වුවද මෙහි ඉහත සඳහන් කළ කය වචන සංවරය පිණිස භාවිතාවන ශීලය ලෙස සැලකිය හැකිය.ඒ නිසා සෑම ආගමික වතාවතක්ම හුදෙක් පැවිදි පක්ෂයට පමණක් බාරදී අතපිස දමාගැනීමට යුහුසුළු නොවී තමන්ටද ප්රාතිපදාවතුළ ඒ සමානම වගකීමක් හා කාර්යභාරයක් ඇතිබව ගිහිපක්ෂය වටහා ගත යුතුය.විදර්ශනා භාවනාව වැනි භාවනාක්ර්මයකදී පැවිදි පක්ෂය උද්ධෘත කර ඇත්තේ බහුලව මෙබඳු නිවන් වෙත ඇති සෘජු ප්රීතිපත්ති සේවනය කරනුයේ පැවිදි පක්ෂය බැවින් මිස ගිහිපක්ෂයට එය අකැප නිසා නොවන බව වටහාගත යුතුව ඇත.බුදුරදුන් ධරමාන කාලයේදී පවා මාර්ගඵලලාභී ධම්මික උපාසක,විසාඛා උපාසිකා වැනි අය සිටි බැවින් මෙකල ඒ ප්රඋතිපදාව අවලංගුවන්නේ නැත.
සීල විශුද්ධිය සම්පූර්ණ කිරීම මඟින් කායික හා වාචසික සංවරය සලසා ගැනීම නිසා තව දුරටත් මානසික සංවරය පිණිස අවධානය යොමුකිරීමට පහසුවේ.මේ නිසා ශීලවිශුද්ධිය ඇතිකර ගැනීමෙන් පසුව චිත්ත විශුද්ධිය ඇතිකරගැනීමට අවධානය යොමුකළ යුතුවේ.චිත්ත විශුද්ධිය නම් චිත්ත සමාධිය ඇතිකරගැනීමයි.එනමස් සිතේ ඒකාග්රකතා ගුණය වර්ධනය කිරීමයි.උපචාර සමාධිය හා අර්පණා සමාධිය යැයි දෙයාකාරයකින් සිතේ සමාධිය ඇතිකරගත හැකිය.උපචාර සමාධිය නම් අර්පණා සමාධියට පළමුවෙන් සිතේ ඇතිකරගන්නා කාමාවචර චිත්ත සමාධියයි.අර්පණා සමාධිය නම් රූපාවචර අරූපාවචර ධ්යාතන සිත් ඇතිකරගැනීමයි.මෙම ධ්යාඅන අෂ්ටසමාපත්ති දක්වාම ඇති කරගත හැකිය.එසේ කිසිදු ලෞකික ධ්යාසනයක් නැතිව මුල පටන්ම විදර්ශනා භාවනාවේ යෙදෙන යෝගාවචරයාගේ සිතතුළ විදර්ශනා ඥාණය හේතුකොටගෙන බලවත් චිත්ත සමාධියක් ඇතිවේ. මේ චිත්ත සමාධිය වනාහී මූලික අවස්ථාවේදී මාර්ගඤාණ ඇතිවීමට පූර්වංගමව ඇතිවන උපචාර සමාධියක් ලෙස සැලකිය හැකිය.එසේම මේ උපචාර සමාධියම භාවනා වශයෙන් වඩත්ම අනුක්රධමිකව මුහුකුරා යයි.යම් විදර්ශනා ඤාණ පහළවන අවස්ථාවේ සිට ලොකෝත්තර මාර්ග ඤාණ සිත් උපදින අවස්ථාව දක්වා උපචාර සමාධි ලෙස පැවතී ලෝකෝත්තර මාර්ගඤාණ සිත් උපදින අවස්ථාවේ අර්පණාවට පැමිණේ.ලෞකික ධ්යාීන සිත් අර්පණා ප්රා්ප්ත සිත් ලෙස හඳුන්වනු ලබන්නාක් මෙන් ලොකෝත්තර ධ්යා නවූ මාර්ගඵල ඤාණ සිත් අර්පණා ප්රාපප්ත සිත් ලෙස දැක්විය හැකිය.ශුක්ෂ විදර්ශනා වඩද්දී උපදින චිත්ත සමාධිය ලෞකික ධ්යාරන නොවන බැවින් අර්පණා සමාධියට අයත් නැත.එයද කාමාචර සමාධියකි.එය හැඳින්වෙන්නේ ඛණික සමාධි නාමයෙනි.මේ සමාධිය කාමාවචර චිත්ත සමාධියක් වුවද ලෝකෝත්තර ගුණය කරා ඇදීයන බලවත් චිත්ත ඒකාග්ර තාවයකි.ඒ නිසා මෙය ලෞකික ධ්යාුන වශයෙන් සිව්වන රූපාවචරධ්යාලන සිතේ ඇති ඒකාග්රවතාව තරම් බලවත් සමාධියක් අනුක්රනමයෙන් වැඩෙන මේ ඛණික සමාධි සිතේ ඇත.මේ බලවත් සමාධි සිතේ බලයෙන් ලෝකෝත්තර ගුණය දෙසට සිත නැවී යයි.අන්රතක්රමමයෙන් සමාධිය හා ප්රසඥාව වර්ධනයවීමේදී මේ ඛණික සමාධි සිතම මුහුකුරා ගොස් ලෝකෝත්තර අර්පණා සමාධි උපදවා ගතහැකිය.ලෝකෝත්තර අර්පණා ධ්යාකන සිත් නම් මාර්ගඵල සිත්ය.මෙම මාර්ගඵළ සිත් සෝවාන්,සකෘදාගාමී,අනාගාමී හා අර්හත් ලෙස සිව්වැදෑරුම් වේ.මෙකී චිත්ත විශුද්ධිය ලබාගත් අයෙකුට දිට්ඨි විශුද්ධිය ලැබිය හැකිය.ඒ සඳහා නාම රූප වෙන් වෙන් වශයෙන් සලකා බැලිය යුතුය.මෙය නාමරූප පරිග්ර හය යනුවෙන් හැඳින්වේ.මෙය සංක්ෂේ්ප හා විස්තර වශයෙන්ද සිදුකළ හැකිය.තමන්ගේ චිත්ත සන්තානයට අරමුණුවන අධ්යාහත්මික ධර්ම කොටස් දෙකකට වෙන්කර නාම හා රූප ධර්ම වෙන් වෙන්ව සලකා බැලීම තුළින් නාමරූප යනු ජීවියෙක්,ආත්මයක්,කිසියම් සත්වයෙක් සේ වූ ආකල්ප දුරුව යයි.මේ සඳහා නාමරූප ලක්ෂණ,ප්ර ත්යුකපස්ථාන, රස හා පදස්ථාන වශයෙන් විග්‍රහකර බැලිය යුතුය.ලක්ෂණ නම් ගින්නේ උෂ්ණත්වය මෙන් ධර්මයන්ගේ සාමාන්යප ස්වභාවයයි.රස නම් ගින්නේ ඇති පිළිස්සෙන හා බැබලීම මෙන් ධර්මයන්හි කෘත්ය‍ හා සම්පත්ති ලක්ෂණයයි.ප්රිත්යිපස්ථාන නම් ගින්නේ දුම මෙන් ධර්මයන්හි ඵලයයි.පදස්ථාන නම් ගින්න ඇති වීමට හේතු මෙන් ධර්මයන් ඇතිවීමට හේතුප්ර්ත්යම කාරණයයි.මේ සතර අයුරින් නාමරූප පරිග්රතහය දෘෂ්ටි විශුද්ධියයි.මේ මඟින් සක්කායදෘෂ්ටිය විෂ්කම්භනය වේ.සංඥා විපර්යාස,චිත්ත විපර්යාස හා දෘෂ්ටි විපර්යාස ආදිය තුනී වේ.නාමරූප දෙක ලක්ෂණ ආදී වශයෙන් මෙන්ම පඨවි ධාතු ආදී සතර ධාතු වශයෙන්ද,පඤ්චස්කන්ධ වශයෙන්ද,ද්වාදස ආයතන වශයෙන්ද,අෂ්ටාරස ධාතු වශයෙන්ද පිරිසිඳ දැනගැනීම දිට්ඨිවිශුද්ධියට අයත්වේ.මේ දැක්වූයේ සංක්ෂේරප ක්රුමයයි.මෙය විස්තර වශයෙන් සිදුකිරීමේදී එක් එක් ධාතුවකටද එක් එක් ස්කන්ධමයකටද එක් එක් ආයතනයකටද අයත් නාමරූපද වෙන්කර පිරිසිඳ දැනගත යතුය.එසේ වෙන්කර හැඳිනගන්නා එක් එක් නාමරූපයක ලක්ෂණ ආදී දේද වෙන් වෙන්ව නිරීක්ෂ ණය කළයුතුය.මෙසේ නිරීක්ෂ ණය කරද්දී යථාභූත දර්ශනය ඇතිවේ.මේ යථාභූත දර්ශනය නැතිවිට සත්වුයෙක්,ජීවයක් හෝ ආත්මයක් ඇතැයි වරදවා සලකයි.එසේ සලකා එහි අවිනාශය දැක ශාස්වත දෘෂ්ටිය ඇති කර ගනියි.විනාශය දැක උච්ඡේද දෘෂ්ටිය ඇති කර ගනියි. යථාභූත දර්ශනය ඇතිවිට අඞ්ගසම්භාරය විනා රථයක් යැයි වෙනම දෙයක් නැතැයි සලකන්නාක් මෙන් නාමරූප දෙකින් බැහැරව වෙනම සත්ව්යෙක් නැතැයි සලකයි.අන්ධ යා හා පිළා එක්ව ගමන් කරන්නාක් සේ එකිනෙක උපකාරයෙන් නාම හා රූප එක්ව සත්වලයා සකස්ව ඇතිබව දැන ගනියි.
මෙසේ දෘෂ්ටි විශුද්ධිය ඇතිකරගත් පසුව ඊ ළඟට කංඛාවිතරණ විශුද්ධිය ඇතිකරගත යුතු වේ.කංඛාවිතරඛ විශුද්ධිය යනු ඉහත දක්වන ලද නාමරූපයන්හි ප්රවත්යි පරිග්ර.හයයි.නාමරූප ඇතිවීම සිදුවන්නේ කුමන හේතුප්රුත්යඉ උපකාරී කරගෙනදැයි විමසීම මෙහි අරමුණයි.මේ තුළින් නාමරූප අරමුණුකොට සිතතුළ ඇතිවී ඇති සැකසංකා දුරුකර හරිනු ලැබේ.මේ දැනීමද සංක්ෂේයප දැනීම හා විස්තරාත්මකව දැනීම යැයි කොටස් දෙකකි.නාම ඇතිවීමේ හේතු නම් වස්තු හා ආරම්මණයි.රූප ඇතිවීමේ හේතු නම් කර්ම,චිත්ත,සෘතු,ආහාර යි.අවිද්යාර,තෘෂ්ණා,උපාදාන,කර්ම නාමරූප ඇතිවීමේ හේතුවේ.මේ අයුරින් සැලකීම සංක්ෂේිප පරිග්රාහය ලෙස හැඳින්වේ.පටිච්ච සමුප්පාදයෙහි පට්ඨාන නය වශයෙන් සැලකීම විස්තරාත්මක පරිග්රාහයවේ.අවිද්යාැ,තෘෂ්ණා,උපාදාන,කර්ම යන සතර නාම රූප ඇති වීමට නිබ්බත්තක හේතුය.ආහාරය උපත්ථවම්භක ප්රතත්යණයයි.අවිද්යාද,තෘෂ්ණා,උපාදාන මව මෙන්ද කර්මය පියා මෙන්ද ආහාරය කිරිමව මෙන්ද උපකාරීවේ.මෙසේ රූපයේ ප්රරත්යඋ පිරිසිද දැන ඇස හා රූපය නිසා චක්ඛු විඤ්ඤාණය ඇතිවෙතැයි නාමයේ ප්රසත්ය් පිරිසිද දැනගත යුතුය.මේ ලෙස මෙකල ප්රකත්යඤ වූවාක් මෙන් පෙරද ප්රණත්ය ය වී තිබේ.මතුද ප්රදත්යය වියහැකිය.මේ අයුරින් දැනගැනීම නිසා තමන්ගේ පැවැත්ම පිළිබඳ අතීතකාලය සම්බන්ධ විචිකිච්ඡා පහද,අනාගතකාලය සම්බන්ධ විකිච්ඡා පහද,වර්තමාන කාලය සම්බන්ධ විකිච්ඡා හයද පහවී යයි.මේ අයුරින් කාලත්රිය සම්බන්ධ තමන්ගේ පැවැත්මට අදාළ විචිකිච්ඡා දහසක් ප්ර හාණය වන නිසා මෙය කංඛාවිතරණ විශුද්ධිය නම් වේ.එසේම නාමය පිළිබඳව සාධාරණ හා අසාධාරණ යන ද්විවිධ හේතුද,රූපය පිළිබඳ කර්මය ආදී චතුර්විධ හේතුද සෙවිය හැකිය.චක්ඛුර ආදී ද්වාර හය හා රූප ආදී ආරම්මණ හය නාමයේ සාධාරණ හේතුය.කුසල අකුසලාදී සියල්ල ඉන් වන බැවිනි.යෝනිසෝමනසිකාර ආදිය අසාධාරණ හේතුය. යෝනිසෝමනසිකාර සද්ධර්ම ශ්රැවණාදිය කුශලයන්ටද,අයෝනිසෝමනසිකාරාදිය අකුශලයන්ටද කර්මය විපාකයන්ටද,භවඞ්ගාදිය ක්රියයාවන්ටද ප්රසත්යකවේ.කර්ම,චිත්ත,සෘතු,ආහාර යන සතර රූපයට ප්රුත්යනවේ.මෙසේ කාලත්ර ය පිලිබඳ සලකාබැලීමේදී කංඛාවිතරණ විශුද්ධිය සම්පූර්ණවේ.තවද නාම රූප පිළිබඳ පටිච්චසමුප්පාද න්යා යෙන් හේතුප්රයත්යව සෙවිය හැකිය.එයින්ද කංඛාවිතරණ විශුද්ධිය සම්පූර්ණවේ.එසේම අතීතහේතු පහ හා වර්තමාන ඵල පහ ලෙසද,වර්තමාන හේතු පහ හා අනාගත ඵල පහ ලෙසද යන කම්ම වට්ට විපාක වට්ට වශයෙන් නාමරූප පිළිබඳ ප්රැත්යහ සෙවියහැකිය.එසේ සෙවීම නිසා අතීත අනාගත හා වර්තමාන ධර්ම චුතිපටිසන්ධි ලෙස ප්රහකටව වැටහේ.ඤාතපරිඤ්ඤා යනු මෙයයි.අතීත කර්මප්රධත්යි නිසා උපන් සකන්ධව එහිම නිරුද්ධවිය.අතීත කර්මප්රකත්යඤයෙන් මෙහි වෙනත් සකන්ධක පහළවිය.අතීත භවයෙන් මෙහි එකද දෙයක්වත් නොපැමිණියේය.මේ භවයෙන්ද කර්ම ප්රවත්ය‍යෙන් උපදින ස්කන්ධව නිරුද්ධවේ.මතුභවයේ උපදින්නේ වෙනත් ස්කන්ධේය.මේ භවයේ සිට මතුභවයට කිසිවක් ගමන්නොකරයි.එහෙත් කර්මඵල විපාක හේතුවෙන් කාලත්රධය පුරා හේතු ප්රමත්යව සම්බන්ධතාවයක් ඇත.මෙසේ චුති පටිසන්ධි ලෙස නාමරූප සම්බන්ධ හේතුප්ර ත්ය පරිග්රවහය සම්පූර්ණ කෙරේ.එවිට අෂ්ටවිධ සංකා,දෙසැට මිථ්යාන දෘෂ්ටි විෂ්කම්භනයවේ.ධම්මට්ඨිතඤාණ,යථා භූතඤාණ,සම්ය ග් දර්ශන යනුවෙන් හැඳින්වෙන්නේද මේ කංඛාවිතරණ විශුද්ධියයි.බුදුසසුනින් පිහිටි ලැබූ චුල්ල සෝතාපන්නයා යනු මේ තත්වයට පැමිණි පුද්ගලයායි.
කංඛාවිතරණ විශුද්ධිය උපදවාගත් පසු ඊළඟට උපදවාගැනීමට ඇත්තේ මග්ගාමග්ගඤාණ දස්සන විශුද්ධියයි.මග්ගාමග්ගඤාණ දස්සන විශුද්ධිය යනු මාර්ගය අමාර්ගය කුමක්දැයි ව්යදවස්ථා කරන ඥානයයි.මේ සඳහා කංඛාවිතරණ විශුද්ධියේදී පිරිසිඳි කාලත්රමයට අයත් සංස්කාර සකන්ධ ආදී ක්රාමයෙන් කලාප වශයෙන් හකුළා ක්ෂධයාර්ථයෙන් අනිත්යදය භයාර්ථයෙන් දුඃඛය.අසාරාර්ථයෙන් අනාත්මයයි අද්ධාන වශයෙන් සන්තති වශයෙන් ක්ෂරණ වශයෙන් ත්රි්ලක්ෂණ සම්මර්ශනය කළයුතු වේ.මේ ත්රිෙලක්ෂණ සම්මර්ශනය කිරීම ඉතා පුළුල් වශයෙන් සිදුකිරීමේදී නියම විදර්ශනාභාවනාව කුමක්දැයි වටහාගත හැකිය.භාවනාව නියම ලෙස සිදුකරන මාර්ගය හා ඉන් බැහැරවීම නිසි ලෙස වටහාගැනීම මේ අවස්ථාවේදී සිදුවේ.එසේම තෛභූමික සංස්කාරයන්හි ප්රෙත්යී හා ක්ෂ ණ වශයෙන් උදය ව්යශය බැලිය යුතුය.එලෙස සම්මර්ශනය කරත්ම විදර්ශකයාහට ඕභාසාදී දශවිධ විදර්ශනා උප ක්ලේශ ධර්ම පහළ වේ.එය භාවනාවේ දියුණුවක් යැයි සිතා නොරැවටී එයට තෘෂ්ණා නොකරසිට ඉන් මිදීම හා නිවැරදි මාර්ගය තෝරාගෙන එහි ගමන්කිරීම මෙහිදී සිදුකළ යුතුදෙයයි.කාලත්රමයට අයත් කාම,රූප,අරූප යන ත්රෛරභූමක සංස්කාරවල අධ්යාසත්මික,බාහිර,ඕලාරික,සියුම්,හීන,ප්රලණීත, දුර,සන්තික ආදී භේද ඇති එකොලොස් ස්වරූප වූ රූප හා වේදනාදියද පුළුල් ලෙස ත්රිිලක්ෂණයට හසුකරගත යුතුවේ.ලොකෝත්තර ධර්ම විදර්ශනාවට හසුනොවන අතර විදර්ශනාවට හසුවන්නේ සානුසය ධර්මය පමණි.මන්ද විදර්ශනාව ඇත්තේ අනුශය ප්රදහාණය පිණිස වන බැවිනි.මග්ගාමග්ග ඤාණදස්සන විශුද්ධිය වැඩීමේදී සංස්කාර ක්රොම රාශියකට ත්රිසලක්ෂණයට හසුකරගනු ලැබේ.පළමු ක්ර මය වනුයේ ස්කන්ධාඅදී වශයෙන් කලාප හකුළා විදර්ශනා කිරීමයි.මෙහිදී එම ත්රෛසභුමික ධර්ම පඤ්චස්කන්ධාේදී ක්රධමයෙන් කලාප ලෙස පිඬුකළ යුතුය.ෂඩ්ද්වාර,ෂඩාලම්බන,ෂඩ්විඥාන,ෂට්ස්පර්ශ, ෂට්වේදනා,ෂඩ්ධාතු,දසකසින,දෙතිස්කුණප කොට්ඨාශ,දවාදසආයතන,අටලොස්ධාතු,දෙවිසිඉන්රිස ය ත්රිඨධාතු,නවභව,චතුර්ධ්යාඥන,චතුර්විධඅප්පමඤ්ඤා,සතර සමාපත්ති,දොලොස් පටිච්චසමුප්පාද ආදිය මෙසේ කලාප වශයෙන් හකුලා සිදුකරන විදර්ශනාවට භාවිතා කෙරේ.දෙවන ක්රඅමය නම් ක්ෂයයාර්ථෙ වශයෙන් අනිත්යරය,භයාර්ථරයෙන් දුඃඛය,අසාරාර්ථ‍යෙන් අනාත්ම යැයි සැලකීමයි.මෙහිදී රූපා ආදිය ක්ෂයයට පැමිණෙන බැවින් අනිත්යටය.එබැවින් එය භයජනකය.ඒනිසා එය දුඃඛය.ආත්මාදී වශයෙන් ගතහැකි සාරයක් නැති බැවින් අනාත්ම යැයි සැලකීම මේ දෙවන ක්රඛමයේදී සිදුවේ.තෙවන ක්ර මය නම් අද්ධාන වශයෙන් සැලකීමයි.මෙහිදී එක් එක් භවයක ඇතිවූ රූප ආදිය තවත් භවයකට සෘජු ලෙස නොයන ඒ භවයතුළම නිරුද්ධවනබව සැලකීම මේක්රදමයේදී සිදුකෙරේ.සිව්වන ක්රරමය නම් සන්නති වශයෙන් සැලකීමයි.මෙහිදී කලාප සම්මර්ශනය සිදුකරනුයේ රූප හා අරූප සන්තති සේ වෙන වෙනම සත් ලෙසකිනි.එනම් රූප සන්නති කලාප සම්මර්ශන ක්ර මවේද සත හා රූප සන්තති කලාප සම්මර්ශන ක්ර්මවේද සත බැගිනි.පළමුවෙන් රූප කලාප සම්මර්ශන ක්රපමවේද සත මෙලෙස දැක්විය හැකිය.පළමු රූපකලාප සම්මර්ශන ක්රරමවේදය නම් ආදාන නික්ඛේප වශයෙන් සැලකීමයි. මෙහි ආදාන නම් ප්රිතිසන්‍ධියි.නික්ඛේප නම් චුතියි.එනම් ප්රසතිසන්ධි චුති වශයෙන් මේ භවයේ ඇති රූප අන්යද භවයකට නොගොස් මේ භවයේදීම නිරුද්ධ වන අතර අන්ය් භවයක පහළවන රූප තව භවයකට නොගොස් ඒ භවයේදීම නිරුද්ධවන බව සැලකීමයි.මේ නිසා රූප කලාප අනිත්ය , දුඃඛය හා අනාත්මය යැයි ත්රිනලක්ෂණ වශයෙන් සැලකීම සිදුවේ.දෙවන රූප කලාප සම්මර්ශන ක්රඃමවේදය නම් වයෝවුද්ධත්ථරගාමී හෙයින් විදර්ශනා කිරීමයි.මෙහිදී ආයුකාලය කොටස්වලට බෙදා එක්එක් කාලයේ පැවති රූප අනෙක් කාලයට නොගොස් එහිදීම නිරුද්ධවූ බව සැලකීම සිදුකෙරේ.තෙවන රූප කලාප සම්මර්ශන ක්රඑමවේදය නම් ආහාර හෙයින් විදර්ශනා කිරීමයි.මෙහිදී ආහාරජ රූප ලෙස ආහාරය ලැබීමට ප්ර්ථම හා පසු විවිධ අවස්ථාවලදී රූපය වෙනත් අවස්ථාවකට නොපැමිණ එහිදීම නිරුද්ධවන බව සැලකීම හා එය ත්රිාලක්ෂ ණයට නඟා බැලීමයි.සිව්වන රූපකලාප සම්මර්ශන ක්ර මය නම් සෘතු හෙයින් විදර්ශනා කිරීමයි.මෙහිදී සෘතු ලක්ෂණ අනුව එක් කාලයක පැවති රූප වෙනත් කාලයකට නොපැමිණ එහිදීම නිරුද්ධවූ බව හා එය ත්රිනලක්ෂයණයට නැඟීමයි.පස්වන රූප කලාප සම්මර්ශන ක්රහමවේදය නම් කර්ම හෙයින් විදර්ශනාකිරීමයි.මෙහිදී කර්මජ රූප විවිධ ඉන්රිපස්වය ද්වාර අනුව එහිම ඉපිද එහිම නිරුද්ධවන බව,අන්ය් ස්ථානයකට නොයන බව හා එය ත්රිසලක්ෂ ණයට අනුව සැලකීම සිදුකෙරේ.සයවන රූපකලාප සම්මර්ශන ක්ර‍මවේදය නම් චිත්ත හෙයින් විදර්ශනාකිරීමයි. මෙහිදී සොම්නස් දොම්නස් ආදී චිත්තයන්ට අනුරූපීව ඒ ඒ අවස්ථාවන්හි හටගත් රූප එහිම නැති බව,වෙනත් ස්ථානයකට නොයන බව සැලකීම හා එය ත්රි ලක්ෂ ණයට නඟා බැලීම සිදුවේ.සත්වන රූප කලාප සම්මර්ශනය ක්ර මවේදය නම් ධම්මතා රූප හෙයින් විදර්ශනා කිරීමයි.අවස්ථානුරූපීව ඇතිවන රූපකලාප වෙනත් අවස්ථාවකට නොපැමිණ එහිම නිරුද්ධවන බව සැලකීමයි.ධර්මඅතාරූප අනුව විවිධ අවස්ථාවල ඇතිවන රූප කලාප එහිම නිරුද්ධවන බව හා වෙනත් අවස්ථාවකට ගමන් නොකරන බව සැලකීම සිදුවේ.මේ නිසා මේ රූප කලාප ත්රිකලක්ෂබණයට නඟා බැලේ.
මග්ගමග්ගඤාණදස්සන විශුද්ධියට අයත් සිව්වන කලාප සම්මර්ශනයේ සන්තති වශයෙන් කලාප සම්මර්ශනය සිදුකිරීමේ අරූප කලාප සම්මර්ශන සතක්ද ඇත.මෙහිදී පළමු අරූප කලාප සම්මර්ශන ක්රසමවේදය නම් කලාප වශයෙන් විදර්ශනා කිරීමයි.ඒ අනුව රූප කලාප සම්මර්ශනයට භාවිතා කරන ලද ක්රරමවේද සත අනුව පුහුණු කරන ලද විදර්ශනා සිත් එක්තැන් කොට ත්රියලක්ෂලණය අනුව සලකා බැලීම සිදුකෙරේ.දෙවන අරූප කලාප සම්මර්ශන ක්ර මය නම් යුග්ම හෙයින් විදර්ශනා කිරීමයි.මෙහිදී වෙන් වෙන් වශයෙන් රූප කලාප සම්මර්ශනය හා එසේ කළ සිත් යුගළ වශයෙන් සලකා රූප කලාප සතටම විදර්ශනා කිරීමයි.නිදසුනක් වශයෙන් පළමු රූපකලාප සම්මර්ශනක්රගම වේදය වූ ආදාන නික්ඛේප වශයෙන් රූපකලාප විදර්ශනා කළ සිත්ද වෙන වෙනම යුගල වශයෙන් සලකා විදර්ශනාකිරීම යුග්ම හෙයින් විදර්ශනාකිරීමයි.තෙවන අරූප කලාප සම්මර්ශන ක්රලමය නම් ක්ෂආණ හෙයින් විදර්ශනා කිරීමයි.මෙහිදී රූප කලාප සම්මර්ශනය කළ සිත් තුන්වන,සතරවන,පස් වන සිත් මේ අයුරින්ම විදර්ශනා කරනු ලැබේ.මෙහිදී සතරවන සිත් දක්වා විදර්ශනාකිරීම ක්ෂතණ හෙයින් විදර්ශනාකිරීම නම්වේ.සිව්වන අරූප කලාප සම්මර්ශන ක්රවමවේදය නම් පටිපාටි හෙයින් විදර්ශනා කිරීමයි.ඉහත දැක්වූ අයුරින් රූප කලාප විදර්ශනාකර පසුව රූප කලාප විදර්ශනාව සිදු කළ සිත් විදර්ශනාවට නඟා එය දසවන සිත් දක්වා සිදුකිරීම පටිපාටි හෙයින් විදර්ශනා කිරීම වේ. පස්වන අරූප කලාප සම්මර්ශන ක්ර මවේදය නම් දෘෂ්ටි උද්ඝාට හෙයින් විදර්ශනාකිරීමයි.මෙහිදී රූප කලාප විදර්ශනාව සිදුකර ඒ සිතද අනත්තානුපස්සනාව අනුව වැඩීමෙන් ආත්මයක් නොදැක ආත්ම දෘෂ්ටිය හැරදමමින් විදර්ශනාව සිදුකෙරේ.සයවන අරූප කලාප සම්මර්ශන ක්රමමය නම් රූප කලාප විදර්ශනාකර ඒ විදර්ශනා කළසිත් අනිච්චානුපස්සනාවට අනුව සැලකීමයි.මෙහිදී මානය ඇතිවීමට හේතු දුරුකරන නිසා මේ නමින් හැඳින්වේ.සත්වන අරූප කලාප සම්මර්ශන ක්රදමය නම් නිකාන්ති පර්යාදාන හෙයින් විදර්ශනා කිරීමයි.මෙහිදී රූප කලාප විදර්ශනාකර ඒ විදර්ශනාකළ සිත්ද දුක්ඛානුපස්සනාවට නඟා විදර්ශනා කිරීමයි.මෙහිදී පැතිය යුතු දෙයක් නොදකින බැවින් නිකාන්තිය ක්ෂ්ය කෙරේ.මෙහිදී ක්ෂ ණ වශයෙන් සිදුකරන සම්මර්ශනය බුදුවරයන්ට විනා සෙසුඅය හට නොලැබෙනබව දක්වා ඇත.මන්ද රූප අරූප ධර්මවල ආයුෂ ප්රුමාණ සංඛ්යාහත ක්ෂ ණ වශයෙන් සම්මර්ශනය බුදුවරයන්ට පමණක් අරමුණුවන බැවිනි.
ත්රෛවභූමික සංස්කාරවල ත්රිෂලක්ෂ්ණ සම්මර්ශනයකොට පසුව එහිම ප්ර ත්ය. වශයෙන් ක්ෂකණ වශයෙන් උදයව්යෛය බැලිය යුතුය.පඤ්චස්කන්ධස වශයෙන් එය සමපණස් ආකාරවේ.මෙහි උදය නම් නාමරූපයන්හි නිබ්බන්ති ලක්ෂුණයයි.වය නම් විපරීනාම ලක්ෂ ණවූ භඞ්ගයයි.නාමරූපාදියට ප්ර ත්යනය නම් කර්මාදියයි.ක්ෂනණ නම් නිබ්බත්ති ක්ෂ ණය හා වය ක්ෂිණයයි.රුපස්කන්ධයයේ ප්රවත්යඅ හා ක්ෂ ණ සේ උදයව්යයය බැලීමේ ස්වරූපය මෙපරිදිය.අවිද්යාි,තෘෂ්ණා,කර්මෂ හා ආහාර යන හේතුප්රධත්ය‍ සතර නිසා රූප සමුදය ඇතිවේ.එසේම රූපස්කන්ධූයේ නිබ්බත්ති ක්ෂවණය හා වය ක්ෂ ණයද බැලිය යුතුය.මෙසේ ක්ෂතණ වශයෙන් බැලීම සමඟ ගත්විට රූපයේ උදය පස් ආකාරය වේ.එලෙසම වය පස් ආකාරවේ. මේ අනුව රූපයේ උදයව්යසය දස ආකාරවේ.වේදනා ස්කන්ධයයද අවිද්යාර,තෘෂ්ණා,කර්මස හා ස්පර්ශ ආදී හේතුප්රනත්ය‍ සතර නිසා ඇතිවේ.එහිද නිබබත්ති හා වය ක්ෂදණය සැලකිය යුතුය.මේ අයුරින් දස විධවූ ස්වරූපයකින් උදය හා වය වේදනා ස්කන්ධ යෙහි සැලකිය යුතුය.සංඥා ස්කන්ධයයද අවිද්යා ,තෘෂ්ණා, කර්මය හා ස්පර්ශ යන හේතුප්රිත්ය නිසා හටගනියි.එහිද නිබ්බත්ති හා වය ක්ෂ‍ණය සැලකිය යුතුය.මේ අනුව සංඥා ස්කන්ධකයේ උදයව්ය්ය බලනු ලැබේ.අවිද්යාබ,තෘෂ්ණා,කර්මු හා ස්පර්ශ හේතුප්රකත්යධවීමෙන් සංස්කාර ස්කන්ධ් හටගනියි.එහිද නිබ්බත්ති හා වයක්ෂයණ සැලකිය යුතුය.මෙසේ සංස්කාරස්කන්ධරයේ උදයව්යේය දස අයුරකින් බැලිය යුතුය.අවිද්යා්,තෘෂ්ණා,කර්ම. හා නාමරූප යන විඥානස්කන්ධයය හට ගැනීමට හේතුප්රැත්යධ සැලකිය යුතුය.එහිද නිබ්බත්ති හා වය ක්ෂතණය බැලිය යුතුය.මේ අනුව දසවිධ වූ අයුරින් විඥානස්කන්ධයයට විදර්ශනා කළයුතුවේ.මෙසේ සම පණස් අයුරකින් උදයව්යදය ලක්ෂ්ණ සැලකීමේදී ඥාණය වඩාත් විශදතර වේ.මේ ඥාණය තරුණ විදර්ශනා ඥාණය නම්වේ.මෙලෙස බලන්නා ආරද්ධ විදර්ශකයා නම්වේ.මෙසේ තරුණවිදර්ශනා ඥාණයෙන් යුතු ආරද්ධවිදර්ශකයා හට ඕභාස,ඤාණ,පීති,පස්සද්ධි,සුඛ,අධිමොක්ඛ,පග්ගහ,උපට්ඨාන,උපෙක්ඛා හා නිකත්ති යන දශ විධ විදර්ශනා උපක්ලේශ හටගනියි.මෙහි ඕභාස නම් විදර්ශනා චිත්තයෙන් උපන් ශරීර ආලෝකය වේ.ඤාණ නම් විදර්ශනා ප්ර.ඥාවයි.නාමරූප ධර්ම පිළිබඳ අතිශය පිරිසිදු තීක්ෂ්ණ අතිවිශදවූ නුවණ පහළවේ.පීත් නම් විදර්ශනා ප්රීනතියයි.පස්සද්ධි නම් කාය හා චිත්ත පස්සද්ධියි.කාය චිත්තයන්හි තිබූ දරථ දුරුකොට සැහැල්ලුබවක් ලැබීමයි.සුඛ නම් විදර්ශනා සුඛයයි.අධිමොක්ෂ. නම් අතිශය ප්ර සාද ජනක බලවත් ශ්රයද්ධාවයි.පග්ගහ නම් වීර්යයි.උපට්ඨාන නම් ස්මෘතියයි.ප්රෂබල සිහි නුවණක් ලැබීම මේ නමිවේ.උපේක්ඛා නම් විදර්ශනා උපේක්ෂාහව හා ආවර්ජන උපේක්ෂා ව වේ.මෙය ඉතා තියුණුය. නිකාන්ති නම් සිහින් තෘෂ්ණාවයි.විදර්ශනාවට ආලය කරමින් යටි සිතේ ඇතිවන සිහින් ආශාවම විදර්ශනා උපක්ලේශ යැයි කියනු ලැබේ.ඕභාසාදිය එයට වස්තු වන බැවින් උපක්ලේශ විය.මෙම උපක්ලේශ ධර්ම ඇතිවූ විට මෙය නියම මාර්ගාය නොවේ යැයි දැන ගැනීම හා ව්යැවස්ථා කිරීම මෙහි දී සිදුවේ.මන්ද මේ උපක්ලේශධර්මවල මම මාගේ යැයි හැඟීමක් ඇතිවූ බැවිනි.උපක්ලේශ ධර්ම වල විශේෂත්වය නම් මම මාගේ යැයි සැලකීම සමඟම විඳීමක් සිතේ ඇතිවේ.මේ විඳීම සුව දුක්ඛ හෝ උපේක්ෂාි වියහැකිය.ඒ කුමක්වුවද විඳීම් වනාහී අනිවාර්යෙන්ම ත්රිකලක්ෂීණ ධර්මතාවය යටත්ය. විඳීම් සහිත මාර්ගය නියම මඟ යැයි බොහෝදෙනෙක් වරදවා වටහාගනිති.එසේම නියම මාර්ගය නම් සියළු විඳීම් සංඛ්යාඟත සංස්කාරයන් අනුක්රගමයෙන් ක්ෂේය කරවන මාර්ගයයි.එය බැලූ බැල්මටම නියම මාර්ගය යැයි කිසිවෙක් නොසිතති.මන්ද එහි නිරතවීම විඳීම් සහිත මාර්ගයට තේරීමට වඩා වෙහෙසකර යැයි විදර්ශනා භාවනාවේ මුල්ම මට්ටම්වලදී ඕනෑම කෙනෙක් වරදවා උපකල්පනය කරන බැවිනි.මේ හේතුව නිසා නියම මාර්ගය මාර්ගය නොවේයැයිද නොමඟ නියම මාර්ගය යැයිද උපකල්පනය කිරීමට බොහෝ පිරිසක් යොමුවෙති.විදර්ශනා භාවනාවේ නිරතවන බොහෝ අයට නිසි ප්රනතිඵලක් නොලැබෙනුයේ මේ නිසාය.නියම මඟට පැමිණ එය නියම මඟ නොවේ යැයි සිතා ආපසු හැරී වැරදි මඟ ඔස්සේ යති.නමුදු වැරදි මඟින් ගොස් ආපසු වැටෙන්නේ කෙළෙස් සහිත වූ මාර්ගයටම බව ඔවුහු නොදනිති.විදර්ශනවේ යෙදී මේ විදර්ශනා උපක්ලේශ ධර්ම උපන්විට එයින් වසඟව ඒකාන්තයෙන් මාර්ගය ලද්දෙම් ඵලය අවබෝධ කලෙමි යැයි අමාර්ගයෙහි මාර්ග සංඥාව පහළ වේ.සිදුකළ යුතු නිසි දෙය නම් මේ විදර්ශනා උපක්ලේශ ධර්ම ඇතිවූ වහාම නිවැරදිව ඒවා වටහාගෙන ඒවා දුරුකිරීම සඳහා යළිත් ත්රිෙලක්ෂදණ වැඩීමයි.එසේ සලකා ගැනීම මග්ගාමග්ගඤාණ දස්සන විශුද්ධියයි.මෙහිදී දිට්ඨි විශුද්ධියෙන් දුඃඛ සත්යරයද,මග්ගාමග්ගඤාණදස්සන විශුද්ධියෙන් මාර්ග සත්යියද, ව්යයවස්ථා කරන බව සැලකිය යුතුය.
මග්ගාමග්ගඤාණදස්සන විශුද්ධියට අනතුරුව පටිපදාඤාණ දස්සන විශුද්ධිය සම්පාදනය කළයුතුය.පටිපදාඤාණ දස්සන විශුද්ධි නම් උදයබ්බයානුපස්සනා ඤාණ,භඞ්ගානුපස්සනාඤාණ, භයතුපට්ඨාන ඤාණ,මුඤ්චිතුකම්ය,තා ඤාණ,පටිසඞ්ඛානුපස්සනා ඤාණ,සඞ්ඛාරුපෙකඛා ඤාණ, සච්චාලොමික ඤාණ යන නව විදර්ශනා ඤාණයි.උදයබ්බයානුපස්සනා ඤාණය නම් උදය ව්යටය බලන නුවණයි.මෙය මග්ගාමග්ගඤාණදස්සන විශුද්ධියේදී වැඩූ අයුරින් විදර්ශනා උපක්ලේශයන් සහිතව නොව පිරිසිදු ත්රිසලක්ෂයණ දක්නා නුවණින් සිදුකළයුතුය.උදයව්යසය මෙනෙහි නොකිරීම නිසා සන්තතියෙන් වැසීයාම නිසා අනිත්යදලක්ෂසණ නොවැටහේ.නිතර ඇතිවන පීඩා මෙනෙහි නොකිරීම නිසා ඉරියව්වලින් වැසීයාම නිසා දුඃඛ ලක්ෂ්ණ නොවැටහේ.නානා ධාතු ලෙස මෙනෙහි නොකිරීම නිසා ඝනයෙන් වැසී යාම නිසා අනාත්ම ලක්ෂ‍ණ නොවැටහේ.උදයව්යහය මෙනෙහි කිරීම ආදියෙන් ත්රි්ලක්ෂසණ මනාව වැටහේ.භඞ්ගානුපස්සනා ඤාණය නම් ත්රිනලක්ෂතණ මෙනෙහි කිරීම නිසා සංස්කාර ධර්ම පිළිබඳ සිහිය උත්පාද,ස්ථිති,ප්රාවෘත්ති නිමිත්තෙහි නොසිට ක්ෂෙය ව්යසය භේද නිරෝධයෙහිම සිටියි.එසේ භඞ්ගය දක්නා නුවණ භඞ්ගානුපස්සනා ඤාණයයි.දිය බුබුළු පෙන පිඬු බිඳී යන්නාක් මෙන් සංස්කාරයන්හි භඞ්ග අවස්ථාවම මෙහිදී අරමුණු කෙරේ.භයතුපට්ඨාන ඤාණය නම් සියළු සංස්කාරයන්හි භය ජනක ස්වභාව වැටහීමයි.කාලත්රතයට අයත් සංස්කාර ක්ෂසණිකව බිඳෙනු දැක එය කෙරෙහි ආශාව හැරදැමීම් වශයෙන් සිත තුළ එයට නොකැමතිවීම් වශයෙන් ඇතිවන තීරණය මේ නමින් හැඳින්වේ.මෙසේ භඞ්ගානුපස්සනා ඤාණය අනුව සංස්කාර බිය වශයෙන් සලකා ආදීනවය පිළිබඳ අවධානය යොමුකරයි.ආදීනවනුපස්සනා ඤාණය නම් එයයි.ආදීනව දුටු සංස්කාර කෙරෙහි නොඇලීම වර්ධනය කරයි.එහි මිඳීම් වශයෙන් කැමැත්තක් ඇතිවේ.මේ මිදීම නිවන් අවබෝධයට උත්සාහ ගැනීමයි.මෙය නිබ්බිදානුපස්සනා ඤාණය නමින් හැඳින්වේ.මෙහි දැක්වූ භයතුපට්ඨාන ඤාණයද,ආදීනවානුපස්සනාඤාණයද,නිබ්බිදානුපස්සනා ඤාණයද ව්යාං ජන වශයෙන් වෙනස්වුවද අර්ථ වශයෙන් එකක්ම යැයි පැවසේ.මෙසේ සංස්කාර කෙරෙහි කළකිරීමට පත්වී ඉන් මිදීමට සිත් වේ.සියළු සංස්කාර කෙරෙන් මිදෙනු කැමතිවීම මුඤ්චිතුකම්යඉතා ඤාණය නමින් හැඳන්වේ.එසේ මිදෙනු කැමතිවූ විදර්ශකයා ඊට උපායක් සෙවීම් වශයෙන් යළි සියළු සංස්කාර ත්රිේලක්ෂදණයට නඟා සිහි නුවණින් සලකා බලයි.එසේ බැලීමේදී මේ දක්වා සංස්කාර කෙරෙන් දුරස්වීමට ආ ගමන්මඟ පෙනී එයින් මිඳීමට ක්රුමවේදය සලකා බලයි.මෙය පටිසංඛානුපස්සනා ඤාණය නම්වේ.පටිසංඛානු පස්සනා ඤාණයෙහිදී යළි ත්රිිලක්ෂයණයට නඟා බලන්නාවූ සියළු සංස්කාර කෙරෙහි ආශාවක් හෝ ඇලීමක් නොකොට ඒ කෙරෙහි උපේක්ෂාකවීම සංඛාරුපෙක්ඛාෙ ඤාණයයි.මෙසේ සංස්කාර කෙරේ උදාසීන වනුයේ එහි ශූන්යෂත්වමය මෙනෙහි කිරීමෙනි.මේ ශූන්ය්ත්වාය මෙනෙහි කිරීම දෙයාකාරයෙන් සතර ආකාරයෙන්,සය ආකාරයෙන්,අට ආකාරයෙන්,දස ආකාරයෙන්,දොළොස්ආකාරයෙන් ආදී වශයෙන් ඉතා පුළුල් අයුරින් සිදුකළයුතුය.ත්රි.විධානුපස්සනා,ත්රිාවිධ විමොක්ෂ මුඛ,සප්ත ආර්ය් ව පුද්ගල විභාගය ඇතිවනුයේ සංඛාරුපෙක්ුඛා ඤාණයේදීය.මුඤ්චිතුකම්ය,තා ඤාණයද,පටිසංඛානුපස්සනා ඤාණයද,සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණයද අර්ථ වශයෙන් එකක්ම යැයි කියවේ.ආදියේ මුඤ්චිතුකම්යෙතා ඤාණයද,මධ්යරයේ පටිසංඛානුපස්සනාඤාණයද අන්තයේ සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණයද ආදී වශයෙනි. මේ සංඛාරුපෙක්ඛාා ඤාණය ලැබූ විදර්ශකයාගේ විදර්ශනාව ශිඛාප්රා ප්තය.උට්ඨානගාමීය.මේ නිසා මෙයට ශිඛාප්රාාප්ත උට්ඨානගාමී විදර්ශනා යැයි කියනු ලැබේ.මෙහි ශිඛාප්රාාප්ත නම් උතුම්බව පත්වූ යනුයි.උට්ඨානගාමී නම් සෝවාන් ආදී මාර්ගඵලවලට පැමිණි යන්න කියවේ.මෙහිදී ආධ්යා්ත්මික පැවතුම් හා බාහිර නිමිති වලින් භාවනානුයෝගියා උසස් තලයකට පැමිණේ.
මේ සංඛාරුපෙක්ඛාසඤාණය වර්ධනයකරත්ම ඒ පුද්ගලයාගේ විර්යය,ශ්ර ද්ධාව,ස්මෘතිය ආදී ආධ්යාපත්මික ගුණය ඉහළට පැමිණේ.සංඛාරුපෙක්ඛාමව වඩාත් තීක්ෂිණවේ.මෙහිදි ක්ෂ ණයකින් මාර්ගු සිත ඉපදීමට ආසන්න අවස්ථාවට පැමිණේ.එහිදී ඒ සංඛාරුපෙක්ඛාස සංස්කාරම ත්රිණලක්ෂණණයට නඟා යළි සම්මර්ශන කළයුතුය.එකෙණෙහිම ඔහුගේ සිත භවාඞ්ග ගතවේ.අනතුරුව භවාඞ්ග චලන වේ. භවඞ්ගුපච්ඡේද වේ.ඒ ඒ මනෝද්වාරාවර්ජනයට අරමුණුවනුයේ එකී උපේක්ෂිවත සංස්කාරමය.ඉන් පසු එයම අරමුණුකොට ජවන් සිත් පහළ වේ.එහි ප්ර ථම ජවනය පරිකර්මයි.දෙවන ජවනය උපචාර යයි.තුන්වන ජවනය අනුලෝමයයි.මේ අයුරින් වෙන් වෙන්ම දැක්වුවද මේ තුනට ආසේවන යයිච පරිකර්ම යයිද අනුලෝම යයිද කියනු ලැබේ.සච්චානුලෝමික ඤාණය යන නමින් හැඳින්වෙනුයේ මේ ඤාණයයි.සච්චානුලෝමික ඤාණය ඒ නමින් හැඳින්වෙනුයේ ඉහත විපස්සනා ඤාණ අටට හා මතු සත්තිස් බෝධිපාක්ෂි.ක ධර්මයන්ට අනුලෝමව ඇතිවන බැවිනි. මෙසේ උදයබ්බඤාණයේ සිට අනුලෝමඤාණය දක්වා ඇති ඤාණ පරම්පරාව පටිපදාඤාණදස්සනවිශුද්ධි නාමයෙන් හැඳින්වේ. ඉහත සච්චානුලෝමික ඤාණය විස්තර කරන ස්ථානයේදී දැක්වූ මාර්ගචිත්ත වීථියේ අනුලෝමය දක්වා ඉහත දක්වා ඇත.අනුලෝමයට පසුව උපදිනුයේ ගෝත්රාභූ ඥානයයි.එය මාර්ගකයට ආවර්ජන ස්ථානයෙහි උපදින නිසා එය පටිපදාඤාණදස්සන විශුද්ධියට අයත් නැත.මාර්ග නොවන බැවින් ඤාණදස්සන විශුද්ධියට අයත්ද නැත.ගෝත්රයභූ ඥානයට අරමුණුවනුයේ නිවනයි.ගෝත්රනභූ ඥානය නිවන් අරමුණුකොට උපදිතත් ක්ලේශක්ෂ.ය නොකෙරේ.එය මාර්ගව සංඛ්යාසත මාර්ගදස්සනවිශුද්ධියට ඇතුලත් නැත්තේ එබැවිනි.ඤාණ දස්සන විශුද්ධිය අයත්වනුයේ සෝවාන් මාර්ගඥාන සිතයි.එබඳු මාර්ගවඥාන සිත්වූ සකෘදාගාමී,අනාගාමී හා අර්හත් මාර්ග්ඥාන සිත්ද ඤාණදස්සන විශුද්ධියට අයත්ය. එම නිසා මාර්ගඥාන සිත් සතර ඤාණ දස්සන විශුද්ධියට අයත් ලෙස සැලකේ.එසේම මාර්ග්ඥාණ සිත් සතරට අනූරූප ඵලඥාණ සිත්ද මෙයට අයත් යැයි දක්වා ඇත

අතීන්ද්‍රිය සංජානනය හා සමථ භාවනා ක්‍රම

සමථ භාවනා ක්‍රමවලදී සිදුකරන්නේ කිසියම් අරමුණක් ඔස්සේ මනස කාලයක් පවත්වා ගැනීමට පුහුණුවක් ලබාදීමයි.මෙහිදී මානසික ඒකාග්‍රතාවය ඇති කිරීම ප්‍රධාන අරමුණ වේ.මනසට ලබාදෙන පුහුණුව මඟින් තාවකාලිකව මානසික ක්‍රියාවළිය පාලනයකට නතුකිරීම මින් සිදුවේ.ඒ හැර මානසික ක්‍රියාවළියේ යථාර්ථය පිළිබඳ අවබෝධයක් මේතුළින් නොලැබේ.සමථ භාවනාක්‍රම විදර්ශනා භාවනා වැඩීමට උපකාරයක් වෙතත්,සමථ භාවනාක්‍රම වැඩීම තුළින් පමණක් විදර්ශනා භාවනා ක්‍රම කුමන ස්වභාවයක් ගන්නේදැයි වටහාගැනීම අපහසුය.මන්ද සමථ හා විදර්ශනා ක්‍රමය දෙයාකාර ස්වභාවයක් ගන්නා බැවිනි.සමථයේදී සිත පුහුණු කිරීමක් සිදු කෙරේ.ඒ නිරතුරු පුහුණු ස්වභාවය නිසා සිත පාලනය කරගැනීම පහසුය.භෞතික ද්‍රව්‍ය ලෝකයේ විවිධ අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියා ලබාගැනීමට සමථය බෙහෙවින් ප්‍රයෝජනවත්ය.භාරතීය සමාජයට බුදුදහම ලැබීමට පෙර භාරතීය සමාජය පුරා ව්‍යාප්තවී තිබුණේ සමථ භාවනා ක්‍රමයි.මේ සමථ භාවනා ක්‍රම භාවිතා කර යම් අය අෂ්ටසමාපත්ති පවා උපදවාගෙන තිබිණ.බෝධිසත්වයන්වහන්සේ තවුස් පැවිද්දෙන් පැවිදි වී මුලින් ගුරු ඇසුර ලබාගැනීමේ අරමුණින් යුතුව ගියේද එබඳු පිරිස් වෙතබව බෞද්ධ සාහිත්‍යයේ සඳහන්වේ.ආලාර කාලාම හා උද්දකර රාම පුත්ත මෙබඳු පුද්ගලයින් දෙදෙනෙකි.බෝධිසත්වයන් වහන්සේ මොවුන් වෙත එළඹ වත් පිලිවෙත් සම්පූර්ණ කර එම ආචාර්යරුන් ලබාසිටි සමාපත්ති ඒ අයුරින් ලබාගත් බවද බෝධිසත්වයන්වහන්සේගේ දක්ෂතා දැක සතුටු වූ ඔවුන් සිය ශිෂ්‍ය පිරිසෙහි වගකීම පවා බාරගෙන තමන් සමඟ වෙසෙන ලෙස කළ ආරාධනා පවා ඉවත හෙලා සත්‍ය දැකීමේ අරමුණින් යුතුව ඔවුන්ද හැරදමා ගියබව සඳහන්ය.සමථ භාවනාවට ගනුලබන අරමුණු කර්‍මස්ථාන නමින් හැඳින්වේ.මේවා 40 කි.එනම් කසිණ 10, අසුභ 10, අනුස්සති 10, අප්පමඤ්ඤා 4, ආහාර පටික්කූල සංඥා 1, චතුධාතු වවත්‍ථාන 1 හා ආරුප්ප 4 යන සතළිස් සමථ කර්‍මස්ථානයි.මේ 40 කර්‍ම ස්ථාන සම සතළිස් කර්මස්ථාන ලෙස හැඳින්වේ.මෙහිදී සිදුවනුයේ සිතේ ඒකාග්‍රතා ගුණය වැඩීම නිසා කිසියම් අරමුණුක් කෙරෙහි පහසුවෙන් සිත නිශ්චලත්වයට පත්වීමයි.මේ නිශ්චලත්වය පසුව විදර්ශනා භාවනාවේදී විමර්ශන නුවණ වැඩීම සඳහා පාදක කරගත හැකිය.විදර්ශනාව නම් ප්‍රඥාව මූලික කරගත් භාවනා ක්‍රමයකි.ප්‍රඥාව වැඩීමට සිත අරමුණුවල ඔබමොබ දිව නොයන ස්වභාවයක පැවතීම වැදගත්ය.මන්ද මානසික ඒකාග්‍රතාව විමසුම් නුවණ ඇතිවීමට තිබි යුතුවූ  මුලික කරුණක් වන බැවිනි.මෙහිදී අතීන්‍ද්‍රිය සංජානනය ක්‍රියාත්මක වනුයේ සිතේ ඒකාග්‍රතා ගුණය වැඩීම අනුවය. සිත එකඟවත්ම මනස පැහැදිලි හා ප්‍රභාස්වර බවකට පරිවර්තනය වේ.මේ පරිවර්තනයවීම සමඟම මානසික හැකියාව වැඩිදියුණු වේ.එවිට සාමාන්‍ය පුද්ගලයෙකුගේ මානසික හැකියාවට වඩා ඉතා ඉහළ මානසික හැකියාවක් මෙබඳු අවස්ථාවක භාවනානුයෝගියෙකුට ලැබේ.

            සමථ භාවනා සඳහා යොදා ගනු ලබන 40 කර්මස්ථාන අතරින් යම්කිසි අරමුණක් ගෙන පළමුව භාවනා කිරීම පරිකර්ම නිමිත්ත වේ.මේ පරිකර්ම නිමිත්ත 40 කර්මස්ථානයෙහිම ලැබේ. පරිකර්ම නිමිත්ත දෙස යළි යළිත් බලමින් භාවනාකරන විට කිසියම් නිමිත්තක් සිතෙහි පිහිටයි.ඒ නිමිත්ත වෙන දිශාවක් බැලුවද දෑස පියාගෙන බැලුවද දෙනෙතට පෙනෙන්නාක් මෙන් දිස්වේ.මේ නිමිත්ත උද්ගහ නිමිත්තයි.එම උද්ගහ නිමිත්ත අරමුණුකර භාවනා කරන අවස්ථාවේදී එය පලා ගෙන මතුවෙන්නාවූ ඊට වඩා බොහෝ ප්‍රබල අති පිරිසිදු යම් නිමිත්තක් පහළවේ.මෙය ප්‍රතිභාග නිමිත්තයි.මේ ප්‍රතිභාග නිමිත්ත දර්පණ තලයක් මෙන්ද කොපුවෙන් හයාගත් අසිපත් මෙන්ද වළා ගැබින් නික්මුණු පුන්සඳක් මෙන්ද අතිශයින්ම පිරිසිදුය.නිර්මලය.උද්හග නිමිත්තයෙහි කසිණයේ දොස් පෙනෙයි.ප්‍රතිභාග නිමිත්තෙහි ඒ දෝෂ නොපෙනේ.මේ ප්‍රතිභාග නිමිත්ත සමථ කර්මස්ථාන 40 හිම නොලැබේ.මේ ප්‍රතිභාග නිමිත්ත ලැබෙන කර්මස්ථාන නම් දසකසිණ, දසඅසුභ, කායගතා සති, ආණාපාණසති යන කර්මස්ථාන 22 හි පමණකි.සියළු කර්මස්ථානවල ප්‍රතිභාග නිමිත එක හා සමාන නැත.

කසිණ 10 නම් පඨවි, ආපෝ, තේජෝ, වායෝ, නීල, පීත, ලෝහිත, අවදාත, ආකාස හා ආලෝක කසිණ යන සියල්ලයි.මෙහි කසිණ නම් සියල්ල යන අදහස ගෙනදෙන පදයකි.මෙහි පඨවි කසිණ නම් කෘතිම හා ප්‍රකෘති යයි දෙකොටසකට බෙදේ.සාදාගත් දේ කෘතිම නම්වේ.ප්‍රකෘති නම් ස්වභාවිකව පිහිටි පෘථිවියේ විවිධ ලක්ෂණයි.මින් කෘතිම පඨවි කසිණද සංහාරිම හා තත්‍රස්ථික ලෙස දෙඅයුරකින් දැක්වේ.මින් සංහාරිම යනුවෙන් හැඳින්වෙන්නේ කැමති ස්ථානයකට ගෙන යා හැකි ලෙසට සකස්කරගත් කෘතිම පඨවි කසිණයයි.තත්‍රස්ථික නම් එසේ රැගෙනයා නොහැකි සේ ස්ථිරව පිහිටා ඇති පඨවි කසිණයයි.අපෝ කසිණ නම් ජලය අරමුණුකර භාවනා කිරීමයි. මෙයද ප්‍රකෘති හා කෘතිම ලෙස දෙවදෑරුම් වේ.කෘතිම අපෝ කසිණ නම් පිරිසිදු වූ ජලය කිසියම් විනිවිඳ පෙනෙන බඳුනකට ගෙන එය අරමුණු කරගැනීමයි.ප්‍රකෘති කසිණ නම් වැව් පොකුණු ළිං ආදී ස්වභාවිකව පිහිටි ජලය අරමුණු කරගැනීමයි.තේජෝ කසිණ නම් ගින්දර අරමුණු කරගැනීමයි.එය ද කෘතිම හා ප්‍රකෘතිය යැයි දෙවදෑරුම් වේ.කෘතිම නම් කසිණ අරමුණ සඳහාම ගින්දරක් දැල්වීමයි. ප්‍රකෘති නම් ස්වභාවිකව දැල්වෙමින් තිබෙන ගින්දරය.පහන් ගින්දර,උඳුන් ගින්දර,ලැව් ගින්දර ආදී ස්වභාවික ගින්දර මීට අයත්ය.ගින්දර කෘතිමව පිළියෙළකරගැනීමේදී සිනිඳු හර ඇති දර වේලා මිටි බැඳ විවේක ස්ථානයකට ගෙනගොස් දැල්විය යුතුය.රෙද්දක්,සමක් හෝ කලාලයක එක් වියත් සතර අඟුල් පමණ සිදුරක් කොට ඉදිරියෙහි තබාගෙන ඒ තුළින් ගින්දර දෙස බලා අරමුණු කරගත යුතුය.ගින්දරෙහි වර්ණය හෝ උෂ්ණය හෝ අරමුණු නොකර ගින්න පමණක්ම අරමුණු කළයුතු වේ.ගින්දරෙහි වර්ණය අරමුණු කිරීමෙන් වැඩෙනුයේ ඊට අදාළ වර්ණ කසිණ මිස තේජෝ කසිණ නොවේ.උෂ්ණය අරමුණු කිරීමෙන් ශාරීරික උෂ්ණත්වය වැඩිවී ස්නායු පද්ධතියට බලපෑ හැකිය. බොහෝවිට හින්දු භාවනාක්‍රමවලදී සිරුරේ ස්නායු චක්‍ර මණ්ඩල අවදිවීමේදී එය ක්‍රමානූකූලව සේ සිදුකළ යුතුය.නැතහොත් එයද ස්නායු පද්ධතියට අහිතකර වේ.මෙහි අහිතකර ප්‍රතිඵලය තේජෝ කසිණයේ උෂ්ණත්වය අරමුණු කිරීමෙන් සිදුවිය හැකි හානියට සමානය.වායෝ කසිණ නම් වායුව අරමුණු කරගැනීමයි.වායුවද දිට්ඨ වායුව හා ඵුට්ඨු වායුව යැයි දෙවදෑරුම් වේ.උක්,උණ,කෙස් ආදී ගසක කෙළවරක් වායුවක් වැදී සැලේද එය දිට්ඨවායුවයි.සුළං කවුළු හා බිත්ති සිදුරු වැනි දෙයක් තුළින් වායු හමාවිත් ඇඟ හැපෙනුයේ ඵුට්ඨු වායුවයි.පඨවි,ආපෝ,තේජෝ හා වායො කසිණ සතර භූත කසිණ ලෙස හැඳින්වේ.සතර මහා භූත ස්වරූප වන බැවිනි.නිල් පැහැය අරමුණු ලෙස ගැනීම නීල කසිණ නම් වේ.මෙයද ප්‍රකෘති හා කෘතිම යයි දෙවදෑරුම්ය.නිලුපුල්,ගින්නේරිය වැනි නිල්පාට මල්වර්ගයක පෙතිවලින් භාජනයක් පුරාගෙන එය අරමුණු කළහැකිය.නිල්රෙදි බඳුනක දමාගත හැකිය.බඳුනක මුවිට බෙර ඇසක් සේ නිල්රෙදි කඩකින් බැඳගත හැකිය.මෙය වටා වෙන පාටකින් පරිච්ඡේද කළයුතුය.මෙය කෘතිම නීල කසිණයයි.ස්වභාවිකව පිහිටි නිල්පැහැති දේ අරමුණු කිරීම ප්‍රකෘති නීල කසිණයයි.මල් ගස් හෝ පිදුව මල් අසුන්වල මල්වල නීලවර්ණය ප්‍රකෘති නීල කසිණ ලෙස සැලකිය හැකිය.මෙයද සංහාරිම හා තත්‍රස්ථක ලෙස දෙකොටසක බෙදේ.සංහාරිම කසිණය කැමති ස්ථානයකට රැගෙන ගියහැකිය.බිත්තිවක එක් වියත් සතර අඟුල් වටා නිල් ආලේප කිරීම තුළින් සාදාගත් නීල කසිණය තත්‍රස්ථක ලෙස හැඳින්වේ.එය රැගෙනයා නොහැකිය.නීල කසිණය මෙන්ම පීත කසිණය සඳහා කහ පැහැති ගත් කසිණය දැක්වේ.ඒ සඳහා කිණිහිරි මල් ආදී මල්වර්ග භාවිතා කළ හැකිය.කසිණ පිලියෙළ කිරීම නීල කසිණයෙහි මෙනි.නීල කසිණ මෙන්ම රත්පැහැය ගත් මල්වර්ග ආදිය භාවිතා කර පිළියෙළ කරන කසිණය ලෝහිත කසිණයයි.නීල කසිණය මෙන් සුදු පැහැති දේ යොදා නිමවූ කසිණය ඕදාත කසිණයයි.සමන් මල් සුදු නෙළුම් ආදී මල් වර්ග සේම ඊයම් රිදී සුදු සායම් ආලේප කළ බිත්ති ප්‍රාකාර ආදියද ඕදාත කසිණයට අරමුණු කළහැකිය.මෙම නීල,පීත,ලෝහිත හා ඕදාත යන සතර වර්ණ කසිණ ලෙස හැඳින්වේ.අහස අරමුණු කිරීම ආකාස කසිණ නමින් හැඳින්වේ.බිත්ති සිදුරින් හෝ ජනෙල් කවුළු තුළින් දර්ශනය වන අහස ගත හැකිය. රෙදි,කළාල හෝ සම්කඩක එක් වියත් සතර අඟුල් සිදුරක් කපා ඒ තුළින් පෙනෙන අහස අරමුණු කළහැකිය.ආලෝකය හෝ එළිය අරමුණු කිරීම අලෝක කසිණයයි.බිත්ති සිදුරු හෝ කවුළු ආදිය තුළින් පතිත සූර්යාලෝකය හෝ චන්‍ද්‍රාලෝක කිරණ අරමුණු කලහැකිය.කළයක් වැනි බඳුනක්තුළ පහනක් දල්වා මුව වසා එහි පසෙක මණ්ඩලාකාර සිදුරක් කපා ඒ සිදුර තුළින් බිත්තියට වැටෙන ආලෝක කිරණ ගතහැකිය.විදුලි බුබුළු වැනි දෙයකින් නිකුත්වන අලෝක දහරද අරමුණු කළහැකි වේ.නොවෙනස්වන ආලෝක දහරක් මේ සඳහා ගත යුතුය.ආලෝක දහරේ දීප්තිය වෙනස්වීමෙන් භාවනාවට බාධාවක් වියහැකිය.එබැවින් විදුලි බුබලක ආලෝකය මේ සඳහා වඩාත් උචිතය.

පඨවි කසිණය අරමුණුකොට භාවනාකරන විට වෙනතක බැලුවද සිතේ තදින් ඇඳී පවතින පඨවි කසිණ නිමිත්ත උද්ග්‍රහ නිමිත්තවේ.එය කසිණයට සෑම අතින්ම සමානය.කසිණ මණ්ඩලයේ පවතින විවිධ දෝෂ මේ උග්‍රහ නිමිත්තෙහිද දක්නට ලැබේ.එසේ වුවද මේ උග්‍රහ නිමිත්ත දෙසම බලා භාවනා කරනවිට එය පළාගෙන ඒතුළින් මතුවන දර්පණ තලයක් මෙන් පවිත්‍ර වූ දීප්තිමත් නිර්මල නිමිත්තක් මතුවේ.එය ප්‍රතිභාග නිමිත්තයි.මේ ප්‍රතිභාග නිමිත්තෙහි උග්‍රහ නිමිත්තෙහි වූ දෝෂ කිසිවක් නැත.ආපෝ කසිණයේ උද්ගහ නිමිත්ත සැලෙන්නාක් බඳුය.නමුදු ප්‍රතිභාග නිමිත්ත නිශ්චලය.අහසෙහි තැබූ මිණිමුවා කොඩොලක් හෝ කැඩපතක් මෙන් දිස්වේ.තේජෝ කසිණයේ උග්‍රහ නිමිත්ත ගිනිදැල් නිවෙමින් යළි යළි දැල්වෙන්නාක් මෙනි.එහි ප්‍රතිභාග නිමිත්ත නිශ්චලය. අහසෙහි වූ රත් පැහැ මිණක් හෝ රත් හිරියල් හෝ රන් ටැඹක් මෙනි දිස්වේ.වායෝ කසිණයෙහි උග්‍රහ නිමිත්ත උඳුනින් බෑ විගස කිරිබතක හුමාලය මෙන් චංචලය.ප්‍රතිභාග නිමිත්ත සන්සුන්ය. එමෙන්ම නිශ්චලය.නීල කසිණය ලෙස නිල්පැහැති මල්පිරවූ බඳුනක් අරමුණු කලේ නම් උද්ග්‍රහ නිමිත්තේ එම බඳුනෙහි වූ මල්වල නැටි,රේණු ආදිය පෙනේ.නමුදු ප්‍රතිභාග නිමිත්තේ එබඳු දෝෂ නැත.එය අහස තැබූ නීල වර්ණ මිණක් මෙන් පැහැපත්ය.වර්ණ කසිණවන පීත,ලෝහිත හා ඕදාත යන කසිණය අරමුණුකොට උපදවන ලද උද්ග්‍රහ හා ප්‍රතිභාග නිමිතිද මීට සමාන අයුරකින් දැනේ.

උද්ධුමාතක,විනීලක,විපුබ්බක,විච්ඡිද්දක,වික්ඛායිතක,වික්ඛිත්තක,හතවික්ඛිත්තක,ලොහිතක,පුලවක හා අට්ඨික දස අසුභය යනුවෙන් හැඳින්වේ.පිළිකුල් කටයුතු සේ ඉදිමී ගිය මෘතදේහය උද්ධුමෘතයයි.වර්ණය වෙනස්ව ඇති පිළිකුල්වූ මෘතදේහය විනීලකයයි.ඉදිමී ගිය මෘතදේහය නීල වර්ණයට හැරේ.එය විනීලක අසුභය නම්වේ.පැලී ඇති ස්ථානවලින් සැරව පූයා ගලන මෘතදේහය බොහෝ පිළිකුල්ය.එය විපුබ්බක අසුභය නම්වේ.මෙහි පුබ්බ යනු සැරවය.පූයාවය.තියුණු සැතින් කැබලි කොට කපාදමා හෙලා ඇති මෘතදේහ බොහෝ පිලිකුල්ය.එය විච්ඡිද්දක නම්වේ.බලු බළල් හිවල් ආදී සතුන් විසින් ශරීර කොටස් කා ඇති මෘතදේහ බොහෝ පිළිකුල්ය.එය වික්ඛායිතක නම්වේ.මෙබඳු සතුන් විසින් මෘත දේහය කැබලිකොට කා තැන තැන විසුරුවා දමා ඇති මෘතද්හය බොහෝ පිලිකුල්ය.එය වික්ඛිත්තක නම්වේ.තියුණු සැත්වලින් අඟ පසඟ කපා තැනතැන දමා ඇති මෘතදේහ බොහෝ පිලිකුල්ය.එය හතවික්ඛිත්තක නම්වේ.නැතින් තැන ලේ වැගිරෙන මෘතදේහය බොහෝ පිලිකුල්ය.එය ලෝහිතක නම්වේ.පණුවන් කා හැලෙන පිළිකුල් මෘතදේහය පුලවක නම් වේ. මුළු ඇටසැකිල්ලම හෝ එක් ඇටයක් හෝ අට්ඨිකය.ඒ නිසා එය අට්ඨික අසුභයවේ.යමෙකු මියගිය පසුව මෘතදේහය දිස්වන විවිධ අවස්ථා මෙහිදී සඳහන්වේ.සිරුරක සජීව බවක් ඇත්තේ ඒ තුළ ජීවය තිබෙන තෙක් පමණි.කිසියම් හේතුවක් නිසා මියගිය පසුව සිරුර විනාශවී යයි.බාහිරවද එය ඉතාම පිළිකුල් සහගත දර්ශනයකි.උද්ධුමෘතකයෙහි උද්ගත නිමිත්ත විරූපවූ බිහිසුණු ඉදිමීගිය මෘතදේහයකි.එහෙත් ප්‍රතිභාග නිමිත්ත කැමති තාක් ආහාර ගෙන ස්ථූලවූ අඟපසඟ ඇති අයෙකි. විනීලකයෙහි උද්ගහ නිමිත්ත කබර වර්ණයි.එහෙත් ප්‍රතිභාග නිමිත්ත උත්සන්නවූ නීලවර්ණයයි. විපුබ්බකයේ උද්ගහ නිමිත්ත පූයා වැගිරෙන්නාක් මෙනි.එහෙත් ප්‍රතිභාග නිමිත්ත ඉතා නිශ්චලය. විච්ඡිද්දකයෙහි උද්ගහ නිමිත්ත මැදින් සිඳදමා ඇතිතාක් බඳුය.නමුදු ප්‍රතිභාග නිමිත්ත පරිපූර්ණය. වික්ඛායිතක,වික්ඛිත්තක හා හතවික්ඛිත්තකයන්හිද උද්ගහ නිමිති කැබලිකර සිඳදමා ඇති ලෙසය. නමුදු ඒවායේ ප්‍රතිභාග නිමිති සම්පූර්ණය.ලෝහිතකයෙහි උද්ගහ නිමිත්ත සැලෙන රත්පතාකයක් සේ ලේ වැගිරෙන්නාක් බඳුය.නමුදු ප්‍රතිභාග නිමිත්ත නිශ්චලය.පුලවකයෙහි උද්ගහ නිමිත්ත සැලී යන්නාක් බඳුය.ප්‍රතිභාග නිමිත්ත බත් පිඬුවක් ලෙස නිශ්චලය.අට්ඨිකයෙහි එක් ඇටක් අරමුණුකර නම් උද්ගහ නිමිත්ත හා ප්‍රතිභාග නිමිත්ත එක සමානය.ඇටසැකිල්ලෙහි නම් උද්ගත නිමිත්ත විවර සහිතය.ප්‍රතිභාග නිමිත්ත සම්පූර්ණය.

අනුස්සති 10 නම් බුද්ධානුස්සති ධම්මානුස්සති,සංඝානුස්සති, සීලානුස්සති, චාගානුස්සති, දෙවතානුස්සති, උපසමානුස්සති, මරණානුස්සති,කායගතානුස්සති, අනාපාණසති යයි. ඉතිපිසෝ භගවා අරහං යන ගාථාවෙන් දැක්වෙන පරිදි බුදුගුණ සිහිකිරීම බුද්ධානුස්සතියයි.මෙහිදී සිහි තබා ගත යුත්තක් නම් බුදුරදුන්තුළ ඇත්තේ ඉතිපිසෝ ගාථාවෙන් දැක්වෙන නව අරහාදී බුදු ගුණ පමණක්ම නොවන බවයි.බුදුකෙනෙකු තුළ අනන්ත බුදුගුණ පිහිටා ඇත.නමුදු මේ ගාථාවේ දැක් වෙනුයේ ඉන් ප්‍රධාන බුදුගුණ නවයක් පිළිබඳව පමණි.බුදුකෙනෙකු තුළ ඇත්තේ මේ බුදුගුණ නවය පමණකැයි වරදවා වටහා නොගත යුතුය.බුදුගුණ තවත් බුදු කෙනෙකුට මිස සෙසු අවශේෂ කිනම් අයෙකුට වුවද යථා පරිදි අරමුණු කළ නොහැකිය.බුදුගුණ එතරම් ගැඹුරු බැවිනි.පඨවි ආදී සිව් භූත අරමුණුකර භාවනා කොට ධ්‍යාන ඉපදවිය හැකිය.එවා කෙතෙත් විශාල වූවද ප්‍රමාණ කළ හැකි බැවිනි.නමුදු බුදු ගුණ සීමා රහිතය.එබැවින් බුදුගුණ අරමුණුකර ධ්‍යාන ඉපිදවිය නොහැකිය. ධ්‍යාන ඉපදවීමට භාවනාකළ අරමුණේ සීමාවක් පැවතීම අවශ්‍යය.ස්‍වක්ඛාතො භගවතා ධම්මො ආදී ලෙස ධර්ම ගුණ සිහි කිරීම ධම්මානුස්සතියයි.මෙයද සීමා රහිතය. සුපටිපන්නො භගවතො අරහතො සාවකසංඝො ආදී වශයෙන් සංඝ ගුණ සිහිකිරීම සංඝානුපස්සතියයි.සීලානුස්සතියේදී එහි අඛණ්ඩ, අච්ඡිද්‍ර අසබල, අකම්මාස, භුජිස්සථ විඤ්ඤූප්පසත්‍ථ, අපරාමට්ඨ, සමාධිංසවත්තනික යන අෂ්ට ගුණ සිහිකරනු ලැබේ.තමා මෙබඳු සීල ගුණයකින් සමන්විත යැයි සිය සීලය සිහිකිරීම මෙහිදී සිදු කෙරේ.සිල්පදවල මුල හා අග නොබිඳ රැකගැනීම අඛණ්ඩය.මැදින් සිල්පද නොබිඳීම අච්ඡිද්‍රය. අතරින් පතර සිල්පද නොබිඳීම අසබලය.තෘෂ්ණා වශයෙන් නොරැකීම භූජිස්සය.විඤ්ඤූපුරිසයන් විසින් වර්ණනා කරනු ලැබීම විඤ්ඤූප්පසත්‍ථය.කිසිදු දොසක් නැති බැවින් අපරාමට්ඨය.සමාධියට උපකාරීවන බැවින් සමාධිංසවත්තනිකය.තමාගේ ත්‍යාග ගුණ සිහිකිරීම චාගානුස්සතියයි.දෙවිවරු යම් ශ්‍රද්ධා,සීල හා ශ්‍රැතවත් බවකින් වෙසෙත්ද තමන්ද එපරිදිම කටයුතු කිරීම දේවතානුස්සතියයි. නිවන්හි ගුණ සිහි කිරීම උපසමානුස්සතියයි.ජීවිතයෙහි ඇති ක්ෂණිකබව මරණයයෙහි නියතබව ආදී වශයෙන් මරණය සිහිකිරීම මරණානුස්සතියයි.ශරීරයෙහි පිළිකුල්බව සිහිකිරීම කායගතාසති යයි.ආශ්වාස ප්‍රශ්වාස වායුවේ සිහිය පිහිටුවීම ආනාපාණ සතියයි.

අප්පමඤ්ඤා 4 නම් මෙත්තා,කරුණා,මුදිතා හා උපෙක්ඛා යන සතරයි.අප්‍රමාණ සත්වයන් අරමුණුකර භාවනා වැඩිය යුතු බැවින් අප්පමඤ්ඤ ලෙස හැඳින්වේ.මෙතෙක් සත්වයන් කෙරෙහි ව්‍යාප්ත කළ යුතුය මින් ඔබ්බට ව්‍යාප්ත නොකළ යුතු යැයි මෙහි සීමාවක් නැත.සියළු සත්වයන්ව අරමුණු කරගත්තත් භාවනාව ආරම්භයේදී තමා අරමුණුකොට භාවනාව ප්‍රගුණකළ යුතුය.මෛත්‍රී භාවනාව වඩන ආදී කම්මිකයා මුලින්ම තමා කෙරෙහි මෛත්‍රී වඩා හොඳින් පුරුදුවිය යුතුය.මෙහි සඳහන් ආදි කම්මිකයා නම් මුලින්ම භාවනාවට එළඹෙන පළපුරුදුකම් නැති පුද්ගලයායි.ආරම්භය තුළ තමා කෙරෙහි මෛත්‍රී වඩා ඉන් අනතුරුව ආසන්න සත්වයන් අරමුණුකර ඔධි වශයෙන් එය ව්‍යාප්ත කළ යුතුය.ඔධි වශයෙන් එය ව්‍යාප්ත කර අනතුරව අනොධි වශයෙන් ව්‍යාප්ත කළයුතුය. ඔධි නම් සීමාය.බ්‍රහ්මයාගේ විහරණය මෙන් මෘදු ශ්‍රේෂ්ඨ විහරණයක් බැවින් සතර අප්පමඤ්ඤාව සඳහා බ්‍රහ්මවිහාර නාමය භාවිතා වේ.මෙත්තා නම් මිත්‍රත්වයයි.මෙහිදී පළමුවෙන්ම අප්‍රිය,අතිප්‍රිය, මධ්‍යස්ථ,වෛරී පුද්ගලයින් කෙරෙහිද මෛත්‍රී නොවැඩිය යුතුය.එලෙසම ප්‍රතිවිරුද්ධ ලිංගිකයින්, හා මළවුන් කෙරෙහිද මෛත්‍රී නොවැඩිය යුතුය.තමා කෙරෙහි පළමුවෙන් මෛත්‍රී වඩා අනතුරුවම සෙසු සියළු සත්වයින් කෙරෙහි මෛත්‍රී වැඩිය යුතුය.කරුණාව නම් දුඃඛිත සත්වයින් කෙරෙහි ඇති වන අනුකම්පාවයි.පළමුවෙන් අප්‍රිය පුද්ගලයින් කෙරෙහි නොවැඩිය යුතුය.දුඃඛිත සත්වයෙකු දැක එය පළමුවෙන් අරමුණුකොට ගත යුතුය.කරුණාව වැඩීමට පළමුව මෛත්‍රිය වඩා හුරුවක්ද තිබිය යුතුවේ.මන්ද පළමු ධ්‍යානය මෛත්‍රිය අරමුණු කරගෙන උපදින බැවිනි.කරුණාව අරමුණුකර දුතිය ධ්‍යානය උපදවාගත හැකිය.මුදිතාව නම් සුඛිත සත්වයෙන් කෙරෙහි ඇතිවන ප්‍රමෝදයයි.එය අති ප්‍රිය පුද්ගලයින්ගෙන් ආරම්භකර සියළු සත්වයන් කෙරෙහි ව්‍යාප්ත කළයුතුය.උපෙක්‍ෂා නම් සියළු සත්වයන් කෙරෙහි මධ්‍යස්ථබවයි.මෙය පළමුවෙන් මධ්‍යස්ථ පුද්ගලයින් අරමුණුකර වැඩියයුතුය. මුදිතාව අරමුණු කර තෘතිය ධ්‍යානය ඉපදවිය හැකිය.එසේම උපේක්‍ෂාව අරමුණුකර චතුත්‍ථි ධ්‍යාන උපදවාගත හැකිය.බොහෝකොටම බ්‍රහ්මයින් අතර මෙබඳු අයුරින් සතර විහරණය විද්‍යමාන වේ.

කබලීකාරාහාර,ඵස්සාහාර,මනෝසඤෙචතනාහාර,විඤ්ඤාණාහාර යන සතර ආහාර වර්ග අතරින් ආහාර පටික්කූල සංඥාව පිණිස අරමුණු කරන්නේ කබලීකාහාරයමය.එයද ගමන,ආසය, පර්යේෂණ, පරිභෝග, නිධාන, අපරිපක්‍ව,පරික්‍ව,ඵල,නිස්සන්‍ද හා සම්මක්ඛණ යන දස අයුරකින් සලකා භාවනා කළයුතුය.ආහාර සොයා යන ගමන පිළිකුල්ය.ගෙපිළිවෙලින් ගොස් ආහාර සෙවීම ද පිළිකුල්ය.සොයා ගත් ආහාර මුවතුළ බහා සපා වැළඳීම පිළිකුල්ය.වැළඳු ආහාරය කුසට ගමන් ගන්නා ස්ථානයද පිළිකුල්ය.කුසතුළ ඇති ස්ථානද පිලිකුල්ය.කුසතුළ ඇති නොපැසුණු ආහාරයද පිළිකුල්ය.පැසුණු විටද ආහාර පිළිකුල්ය.ආහාර පැසීමෙන් පසු ඉන් වැඩෙන ශරීර අවයවද පිළිකුල් වේ.ආහාර නිසි ලෙස නොපැසීම නිසා ඇතිවන දද,වණ,කුෂ්ට ආදියද පිළිකුල්ය.නව දොරකින් ඒ ගත් ආහාරය පිටවීමද පිළිකුල්ය.ආහාර අනුභව කරද්දී ස්පර්ශවන ස්ථාන පවා පිළිකුල්ය.මේ ලෙස දස ආකාරයකින් ආහාර පටික්කූල සංඥාව වැඩිය යුතුය.ආහාර පටික්කූල සංඥාව වර්ධනය වීමේදී අනුභව පිණිස ගන්නා ඕනෑම ආහාරයක රසය නොව එහි උපයෝගීතාවය කෙරෙහි පමණක් තම සිත යොමුකිරීමට හැකියාව ඇතිවේ.එහිදී සිතේ මධ්‍යස්ථතාව රඳවාගෙන කටයුතු කිරීම් හැකියාව ඇතිවේ.මෙය පහසුවෙන් ජීවත්වීම පිණිස අවශ්‍ය කරන හොඳ සාධකයකි.මුඛයේ සිට උගුර තෙක් වියතක පමණ ප්‍රමාණයක දිවට රස දැනේ.ඉන් එහා සැලකෙනුයේ ආහාරයක ඇති රස නොව එහි ඇති උපයෝගීතාවය පමණි.එනම් පෝෂ්‍යදායී බවයි.සාමාන්‍ය ජීවිතයේදී මිනිසුන් වෑයම්කරනුයේ ආහාරයක පෝෂණ ගුණයට වඩා එහි ඇති රස පිළිබඳ සැලකිලිමත්වීමටයි. මෙසේ මිනිසුන් ක්‍රියා කරනුයේ රස තෘෂ්ණාවට ගිජුවීම නිසාය.ස්නායු පද්ධතියේ රස ඉන්‍ද්‍රියයන්ට අයත් ස්නායු ආවේග විඳීමට හුරුවීමේ අහිතකර ඵලවිපාක මෙයයි.ඇතැම් අවස්ථාවලදී ප්‍රමාණයට වඩා රසයට ගිජුවීම නිසාම ශරීරයට අහිතකර රසකාරක යොදා පිලියෙළ කරනු ලබන ආහාර වර්ග පවා භුක්ති විඳීමට මිනිසුන් යොමුවේ.මෙහිදී රසයට ගිජුවීම විවිධ ලෙඩරෝග වැළඳීමට පවා හේතුවක්වේ.සාමාන්‍ය සංජානනය අනුව මිනිසුන් රසවිඳීමට ගිජුවීම දැකිය හැකිය.නමුදු මෙහිදී එය ඉක්මවා ක්‍රියාකිරීමට යොමුවනුයේ එය රසයට ගිජුවීමේ සාමාන්‍ය සංජානනය වෙනුවට එය හුදෙක් උපයෝගීතා න්‍යාය අනුව සැලකීමේදී බුද්ධිමය පසුබිමක්තුළ අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාව ප්‍රයෝජනය ගතහැකිය.එහිදී සමාන්‍ය සංජානනය ලැබීමේදී එම විඳීම් ලැබීම අරමුණුකොට ක්‍රියාකරන රසඉන්‍ද්‍රියන් පවා අතීන්‍ද්‍රිය සංජානනයට ගැලපෙන පරිදි සකස්වන බව පැහැදිලිව පෙනෙන්නට තිබේ.රසවත් ආහාරයක් මුව තුළට ගත්විට එම ආහාරයෙහි රසය නිසා උත්තේජනයවන ඛේට ග්‍රන්‍ථිවලින් ඛේටය වැගිරේ.නමුදු නීරස ආහාරයක් ගත්විටදී මේ ක්‍රියාවළිය නිසි පරිදි සිදුනොවේ.ආහාර දිරවීමට ඛේට ග්‍රන්‍ථිවල මේ ක්‍රියාකාරීත්වය පවා වැදගත්වේ.ආහාර පටික්කූල සංඥාව වැඩීමේදී රස නීරස භේදයකින් තොරව සලකා ආහාර ගැනීමට යොමුවීම නිසා පසුකාලයකදී කුමන ආහාරයක් මුවට ගත්තද කිසිදු වෙනස් කමක් නැතිව ඛේට ග්‍රන්‍ථි උත්තේජිතව ඛේටය වැගිරෙනු දැකිය හැකිය.රස ගැන නොසිතා ආහාර ගැනීමට පුරුදුවීම නිසා කුසගිනි නිවාගැනීමේ අරමුණ පෙරදැරිව පමණක්ම ආහාර ගැනීමට යොමු වේ.මෙය අධිපෝෂණය,තරබාරුකම,දියවැඩියාව,කොලෙස්ටරෝල්,හෘදයාබාධ වැනි ලෙඩරෝග අවම කරගැනීමටද රුකුලකි.

චතුධාතු වත්‍ථාන නම් පඨවි,ආපෝ,තේජෝ,වායෝ යන ධාතු සතර ව්‍යවස්ථා කිරීමයි.ධාතු මනසිකාරය,ධාතු කර්මස්ථානය යනුවෙන් හැඳින්වෙන්නේද මේ භාවනාවය.පඨවි,ආපෝ,වායෝ, තේජෝ යන ධාතු සතර ව්‍යවස්ථා කිරීම චතුධාතුවත්‍ථානය නමින් හැඳින්වේ.මෙය ධාතුමනසිකාර, ධාතු කර්මස්ථාන නමින්ද හැඳින්වේ.සත්‍ව, පුද්ගල, ස්ත්‍රී, පුරුෂ වශයෙන් සැලකීම වෙනුවට එබඳු නාමයන්ගෙන් හැඳින්වෙන ජීවීන්ගේ මුලික තැනුම් ඒකක ලෙස සැලකිය හැකි මේ ධාතු සතරටම ඒ හැම කෙනෙකුම බෙදා විග්‍රහකිරීම මේ චතුධාතුවත්‍ථානයෙහි කාර්යභාරයයි.මෙහිදී සිදුවනුයේ ඒ සත්‍ව, පුද්ගල වශයෙන් සැලකීමේදී තිබූ සංඥාව ක්‍රමානූකූලව වෙනස්කිරීමයි.එහිදී ලෝකයේ ඇති තාක් සියළු ජීවීන් සත්‍ව,පුද්ගලාදී වශයෙන් සැලකීමේදී ඇලීම් බැඳීම්වලට හේතුවන ප්‍රිය අමනාප ආදී ස්වරූපය ඉක්මවා යමක මුලික තැනුම් ඒකකය දක්වා බිඳ විග්‍රහකිරීම මඟින් බාහිර ස්වරූපය කෙරෙහි ඇතිවන තෘෂ්ණාව ඉවත්කිරීම මෙහි පරමාර්ථයයි.මේ චතුධාතුවත්‍ථාන වැඩීම සංක්‍ෂේප හා විස්තර වශයෙන් දෙවදෑරුම්කොට දැක්වේ.පථවි ධාතුවෙහි ලක්ෂණ නම් ස්තබ්ධ යයි.ආබන්‍ධන ලක්ෂණ ඇත්තේ අපෝධාතුවේය.පරිපාචන ලක්ෂණ තේජො ධාතුවේ ඇත.විත්‍ථම්භන ලක්ෂණය වායෝධාතුවේ ලක්ෂණයයි.මෙය සංක්‍ෂේප වශයෙන් සලකන ක්‍රමවේදයයි.මේ ක්‍රමවේදය හඳුන්වා ඇත්තේ තීක්‍ෂණ ප්‍රාඥයාහටය.යමක් කෙටියෙන් පැවසුවද ක්‍ෂණිකව වටහාගත හැකි බැවිනි.මෙහි විස්තර ක්‍රමවේදය නම් හතළිස් දෙකකට බෙදා සැලකීමයි.කේස ආදී විසිකොටසේ තදගතිය ඇත. පිත ආදී දොළොස් කොටසේ ආබන්‍ධන ලක්ෂණ ඇත.තැවීම්,පැසවීම්,දිරවීම්,මිහිකිරීම් ආදී සතර අයුරින් පරිපාචන ලක්ෂණ සැලකීම තේජෝ ධාතුවේ ඇත.උද්ධංගම ආදී සය අයුරකින් විත්‍ථම්භන ලක්ෂණ සැලකීම වායෝධාතුවේ ඇත.මෙසේ විස්තර වශයෙන් වැඩීම මන්‍ද ප්‍රාඥයාට දක්වා ඇත. යමක ඇති සැටියෙන් වටහාගැනීමට ලැබෙනුයේ එය විඳීම් ලෙස සැලකීම අත්හැර විචාරපූර්වකව සලකා බැලීම මඟිනි.චතුධාතුවත්‍ථානය මඟින් සිදුකෙරෙනුයේ ඒ කටයුත්තයි.යමක මූලික තැනුම් ඒකකය දක්වා විශ්ලේෂණය කිරීමේදී මතුපිටින් බාහිරව නිරීක්ෂණය වන ස්වරූපයට වඩා විශදව එය දැකගත හැකිය.ඇලීම් ගැටීම් ඇතිවීමට හේතුව යමක යථා ස්වභාවය ආවරණය පැවතීමයි.ඊට හේතුව බාහිර ස්වරූපයට ඔබ්බෙන් ඇති යථාර්ථය මනසට අරමුණු නොවීමයි.සූක්‍ෂම පදාර්ථ ගති ලක්ෂණ විචාර පූර්වකව සිහි නුවණින් සැලකීමේදී සිත කිළිටි කරන ආවරණ ඉවත්ව ගොස් සිතේ ප්‍රභාස්වර ස්වරූපය ඉස්මතුවේ.පියවි සිත ප්‍රභාස්වරය.නමුදු ආගන්තුක ක්ලේශ නිසා සිත කිළිටිවේ. සිත කිළිටි කරන ආගන්තුක සිතිවිලි ඉවත්වනුයේ අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාව ලෙස මතු වූ ප්‍රභාව නිසාය.යමක මූලය දක්වා බිඳ බැලීමේදී මතු වූ අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාව නම් මේ ප්‍රභාස්වරයයි.

ආකාසනඤ්චායතන,විඤ්ඤාණඤ්චායතන,ආකිඤ්චඤ්ඤායතන,නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතන යන සතර චතු ආරුප්ප නමින් හැඳින්වේ. ආකාසඤ්චායතනයට නම් කසිණුග්ඝාටිමාකාසය අරමුණු වේ.කසිණුග්ඝාටිමාකාසය නම් කිසුණු ඉඟුළු අහසයි.කසිණාලෝකය නම් ප්‍රදේශයක්කරා ව්‍යාප්ත කලේද,ඒ ආලෝකය කසිණයෙන් උඟුළා දමා බැහැරකළවිට ලැබෙන අහස කිසුණු ඉඟුළු අහසයි.විඤ්ඤාණඤ්චායතනයට ආකාසනඤ්චායතන චිත්තය අරමුණු වේ.ඒ ආකාසනඤ්චායතන චිත්තයේ අභාවය ආකිඤ්චඤ්ඤායතනයට අරමුණුවේ.මේ අයුරින්ම ආකිඤ්චඤ්ඤායතන චිත්තය නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනයට අරමුණු වේ.මෙහි අරමුණුවීම නම් අරමුණ ශාන්ත හා ප්‍රණීත සේ සැලකීමයි.පහළ ධ්‍යාන චිත්ත ඉහළ ධ්‍යාන චිත්තයට අරමුණුවනුයේ එහි සන්සිඳීම් ලක්ෂණ ලෙස බව මෙහි ශාන්ත හා ප්‍රණිත සේ සැලකීම යනුවෙන් අදහස්වේ.මේ චතුආරුප්ප භාවනා විඤ්ඥාණය අරමුණු කරගෙන සිදුකරන භාවනා සේ සැලකිය හැකිය.විඤ්ඤාණයේ පවතින විවිධ සියුම්වූ ස්ථර කරා ළඟාවීම මෙහි අරමුණයි.මේ චතු ආරුප්ප භාවනාවට අරමුණු කරගන්නා සියළු අරමුණු අරූප කර්මස්ථානයි.රූපාවචර ධ්‍යානවලදී විඤ්ඤාණයට අරමුණුවන රූපයෙහි විවිධ සියුම් ස්ථර පිළිබඳ සලකා බැලේ.අරූපාවාචර ධ්‍යානවලදී විඤ්ඤාණයෙහි ගතිලක්ෂණ පිළිබඳ ඉතා සියුම් අන්දමකට සැලකේ. ආකාසනඤ්චායතනයේදී විඤ්ඤාණයෙහි පවතින හිස්බව පිළිබඳ අරමුණු කෙරේ.මෙහිදී කසිණ නිමිත්ත ඉගිලවීම නම් කසිණය අරමුණු කළ විඤ්ඤාණය අරමුණු කිරීමයි.කසිණය ඉඟිල වීමේදී ඇතිවන හිස්බව මෙහි අරමුණයි.ඒ හිස්බව විඤ්ඤාණයේ ස්වරූපයයි.විඤ්ඤාණය පවතින බව දැනෙන්නේ විඤ්ඤාණය විවිධ අරමුණු ගන්නා නිසාය.අරමුණු ගැනීම නතරකළවිට හෝ සීමා කළවිට විඤ්ඤාණය අරමුණු ගන්නා විටදී මෙන් පැහැදිලිව ප්‍රකටනොවේ. විඤ්ඤාණඤ්චායතනය නම් ඒ හිස්බව කෙරෙහි විඤ්ඤාණය ව්‍යාප්ත කිරීමයි.අනන්ත විඤ්ඤාණය නම් එයයි.මෙහිදී සිය විඤ්ඤාණය අරමුණු නොගන්නා අවස්ථාවලදී පවා පවතින නියම ස්වරූපය යෝගාවචරයාට ඉතා හොඳින් දැනේ.මෙහිදී සිතේ පවිත්‍ර ස්වභාවය ඉතා තියුණුය. විඤ්ඤාණඤ්චායතනය උපදවාගැනීම නිසා ආකාසනඤ්චායතනය අභාවයට යන බව දැක ආකාසනඤ්චායතනයේ අභාව මාත්‍රය සලකා ගැනීම නිසා ආකිඤ්චඤ්ඤායතනය උපදියි. විඤ්ඤාණඤ්චායතනයේදී සිතේ නිශ්චල සියුම්බව හා එහි පුළුල් ව්‍යාප්තය යෝගාවරයාට දැනුන නමුදු මෙහිදී එම සිත පවා නොපවතින බව මෙහිදී මුල් වරට දැනී යයි.සිතේ ප්‍රඥප්ති ස්වරූපය වූ නොපවතින ස්වභාවය හා අභාව මාත්‍රබව පිළිබඳ මෙහිදී යෝගාවචරයාට වැටහීමක් ඇතිවේ.විඤ්ඤාණඤ්චායතනයේදී පවා මානසික ධර්ම පිළිබඳ විඳීමක් ඇත.නමුදු ආකිඤ්චඤ්ඤායතනයෙහිදී වීඳීම් හැරදමා ඊට වඩා බුද්ධිමය පසුබිමක් මනසට අරමුණු කරගනියි.ක්‍රමානූකූලව සිත පිළිබඳ විඳීම් කෙරෙන් පවා දුරස්වීමක් ආකිඤ්චඤ්ඤායතනයේදී දැක ගත හැකිය.

අතීනද්‍රිය සංජානනය කළමනාකරණය කිරීම

අතීන්‍ද්‍රිය සංජානනය යනු සාමාන්‍ය සංජානනයට ව්‍යතිරේක වූවකි.මේ හේතුව නිසා පොදු සමාජයේ කටයුතු කිරීමේදී අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාව ඇති අයෙකු වුවද කටයුතුකළ යුතු වනුයේ පොදු සමාජ සම්මතයන්ට අනුවගතවය.මේ නිසා අතීන්‍ද්‍රිය සංජානනය පොදු සමාජ සම්මතයන්ට අනුකූල අයුරින් හික්මවාගෙන කටයුතු කිරීමේ අවශ්‍යතාවක් මතුවේ.එනිසා අතීන්‍ද්‍රිය සංජානනය නිසි ලෙස කළමනාකරණය කිරීමට හැකිවීම අත්‍යවශ්‍ය කරුණකි.අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාව උපදවා ගැනීම සඳහා දරණ ප්‍රයත්නයේ මුල්කාලවකවානුව තුළදීම එය නිවැරදිව කළමනාකරණය කරගන්නා ආකාරය බෞද්ධ භාවනා ක්‍රම පදනම්කරගෙන යෝගාවචරයාට ලබාදෙනු ලැබේ.එහිදී අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාව උපදවාගත් පසු එය මනාව කළමනාකරණ කරගැනීමට උචිත හොඳ පුහුණුවක් ලැබේ. අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාව කළමනාකරණ කරගැනීමේ අවශ්‍යතාව මතුවීමට තවත් එක් හේතුවක් වනුයේ එම හැකියාව උපදවා ගත් අයෙකු ලබන සුවිශේෂී බලය සමාජයට හානිකර සේ භාවිතා කිරීම වැළැක්වීමයි.එසේම පොදු සමාජ නිර්ණායකවලට හානිකර වන ලෙස එම අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාව යොදා ගැනීම පාලනය කිරීම පිණිසද කළමනාකරණ සිද්ධාන්ත ඉවහල් වේ.පුද්ගලික ආකල්පවලට වඩා ඇතැම් සාධාරණ අවස්ථාවලදී පොදු සමාජ නිර්ණායක උල්ලඝනය වන පරිදි නොහැසිරිය යුතුබව බුදුසමයේ පැණෙන නිර්දේශයයි.පිණ්ඩෝල භාරද්වාජ මහරහතන්වහන්සේ විසින් සෘද්ධි බලය යොදා ගනිමින් අහසට පැන නැඟී උණ ගසක් මුදුනේ රඳවා තිබූ සඳුන් පාත්‍රයක් ගැනීමේ සිද්ධිය මූලික කරගෙන සෘද්ධි ප්‍රාතිහාර්ය පෑම බුදුරදුන්ගේ තදබල විවේචනයට ලක්වී ඇතිබව ත්‍රිපිටක දේශනා තුළදී දැකගත හැකිය.මෙම අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන  හැකියාව පොදුවේ සමාජ යහපත සැලසීම පිණිස භාවිතා කිරීමේදී එහි යහපත් අංශය පමණක් ඉතා මැනවින් තෝරාගත යුතුබවටද පැහැදිලිකරදී තිබේ.මෙහිදී සෘද්ධි ප්‍රාතිහාර්ය,ආදේශනා ප්‍රාතිහාර්ය හා අනුශාසනා ප්‍රාතිහාර්ය යන අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාවලින් බුදුන්වහන්සේ විසින් අනුමත කර ඇත්තේ අනුශාසනා ප්‍රාතිහාර්ය පමණකි.මෙයට හේතුවනුයේ පොදු සමාජ සම්මතයන් උල්ලඝනය නොකර වැඩි සමාජ යහපත සැලසිය හැක්කේ අනුශාසනා ප්‍රාතිහාර්ය මඟින් පමණක් වන නිසාය. අතීන‍්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියා කළමනාකරණය කිරීමේදී හැඟීම් මනාව පාලනය කිරීම ඉතා වැදගත් වේ.මන්ද සියළු ක්‍රියාවන්ට පෙරටුවනුයේ චේතනාව වන බැවිනි.චේතනාව නිවැරදි නම් අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාව කළමනාකරණය කිරීමට විශේෂ ප්‍රයත්නයක් දැරීමට අනවශ්‍යය.බොහෝවිටදී මිනිසුන්ගේ ක්‍රියාකාරීත්වයට බලපාන්නේ මතුපිට ඔපයට පෙනෙන්නට ඇති දේ නොව ඇතුළත ඇති මානසික ආකල්පයි.අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාව ලබාගත හැකිවනුයේ යම්තාක් දුරටකට හෝ මතුපිටින් වත් ඊට ප්‍රතිවිරුද්ධ දුර්ගුණ සිතින් යටපත්කළ හෝ ඉවත්කළ අයෙකුට පමණි.අයහපත් ලක්ෂණ තාවකාලික යටපත් කිරීම අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාව ලැබීමේදී වැදගත්වුවද නිසි ලෙස එය පවත්වාගෙන යෑමේදී වැදගත්වනුයේ එම හැකියාව කළමනාකරණය කිරීමයි.මේ හේතුව නිසා බෞද්ධ භාවනා ක්‍රමයන්හි අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාව ලැබීමට ප්‍රථමයෙන් එය කළමනාකරණය කිරීමට අදාළ මූලධර්ම පිළිබඳ ප්‍රායෝගික පුහුණුවක් ලැබීමට සලස්වා ඇත.මේ කළමනාකරණය කිරීමේ හැකියාව අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන ලබාගැනීමටද උපකාරීවේ.මන්ද සිත මෘදු කර්මණ්‍ය පැහැපත් වනුයේ එය හැකිතාක් කළමනාකරණය කිරීම මඟින් වන බැවිනි.යම් හෙයකින් මනසකට අවශ්‍ය අයුරින් මානසික ක්‍රියාකාරීත්වය කිසිදු පිළිවෙලක් නොමැතිව සිදුවේ නම් එය කළමනාකරණයට ලක්කිරීම මඟින් පුද්ගල අවශ්‍යතාව පරිදි සකස්කරගැනීමේ ඉඩකඩක් පවතී.පුද්ගල හැකියාවට රිසි පරිදි අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාව ලබා ගැනීම මිස අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාවට රිසි පරිදි පුද්ගල හැකියාව පාලනය කිරීමට කිසිදු ඉඩකඩක් නැත.අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාව ලැබීම පිණිස වෑයම් කරන මුල් කාලවකවානුවේදීම අදාළ කළමනාකරණ සිද්ධාන්ත නිසි පරිදි භාවිතා කලේ නම් අඩු වෙහෙසක් දරා නිවැරදි අරමුණු ශාක්ෂාත් කරගැනීමට හැකිවනු ඇත.අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාවට සාමාන්‍ය ඉන්‍ද්‍රිය සංජානනය හොඳින් පැවතීම අවශ්‍ය මූලිකාංගයකි.නිදසුනක් වශයෙන් ජාති අන්ධ පුද්ගලයෙකුට උපතින්ම දෑස් නොපෙනේ.මෙබඳු අයෙකුට අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියා උපදවා සිය දෙනෙතේ පෙනීමට අදාළ දිබ්බ චක්ඛු නැමැති සුවිශේෂී පෙනීමේ හැකියාව ලබාගත නොහැකිය.

            මීට අමතරව කායගතාසති සතිපට්ඨානයට අයත් භාවනාක්‍රම වලින් සිත සමාධිගත කිරීමේ දී ඇතිවන අතීන‍්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාව නිවැරදිව කළමනාකරණය කරගැනීම ඉතා වැදගත්ය. පුරාණයේදී මෘතදේහ වළදැමීම හෝ වෙනත් ක්‍රමයකින් ඒවා විනාශ කරදැමීම බහුලව සිදුනොවූ අතර සාමාන්‍ය ජනතාව හුරුපුරුදුව සිටියේ ඒවා ජනශූන්‍ය කැලෑබඳ පෙදෙස් වලට රැගෙන ගොස් දමා ස්වභාවිකව දිරායෑමට සැලැස්වීමයි.එහිදී කැලෑවල දිවිගෙවූ විවිධ සතුන් එබඳු මළසිරුරු ආහාරයට ගැනීමට පුරුදුව සිටියහ.එවැනි මෘතදේහ ආහාරයට ගැනීම සඳහා එම ස්ථානවලට පැමිණෙන සුනඛ,හිවල් ආදී සතුන්ගේ ක්‍රියාකාරකම් නිසා මෘතදේහවල කැබලි ගැලවී විසිරී එබඳු ස්ථාන භයංකාර ස්වරූපකින් දිස්වින.ඒ නිසා සාමාන්‍ය ජනතාව අවේලාවෙහි හුදකලාව මේ ස්ථාන කරා පැමිණීමෙන් පවා වැළකී සිටියහ.මෙබඳු ස්ථාන සීත වනය,අන්ධ වනය,අමු සොහොන බඳු නම්වලින් එකල විසූ ජනතාව විසින් ව්‍යවහාර කරඇතිබව ත්‍රිපිටකයෙහිද දැකගත හැකිය. මෙකල මෙන් ඉතා සංකීර්ණ, ජනාකීර්ණ හා කාර්යබහුල නොවූ  ජීවන රටාවක් ගතකල තත් යුගයේ විසූ සාමාන්‍ය ජනතාවට නම් මෙය සාමාන්‍ය හුරු පුරුදු දෙයකි. බුදුන්වහන්සේ පවා බුදුවීමට ප්‍රථම සය වසරක් දුෂ්කර ක්‍රියාකරන සමයෙහි මෙබඳු අතිශයින් භයංකර අමු සොහොන්වල කිසිදු ලොමුදැහැ ගැනීමකින් හෝ තැති ගැනීමකින් තොරව දිවා රාත්‍රි කාලය කටුක දුක්විඳ දරා ගෙන බවුන් වඩමින් ගතකළ බව අරියපරියේසන සූත්‍රය අනුව පෙනී යයි.දස අසුබය යනු එබඳු මළ සිරුරක් දිරා යෑමේ අවස්ථා දහයක් නිමිතිකොට සකස්ව ඇති භාවනා ක්‍රම වේදයයි.මෙහිදී මනසේ පෙර නොතිබූ විවිධ සුවිශේෂී සංජානන හැකියා මතුවිය හැකි බැවින් ඒවා මැනවින් කළමනාකරණය කරගැනීමට ඉතා කල්පනාකාරී විය යුතුය. නැතහොත් භාවනාව නිවැරදිව සිදුකරන්නේ යැයි සිතා සිතේ ද්වේෂ මූලය වර්ධනය කිරීමට පවා උත්සුක වියහැකි බැවිනි.මන්ද පටික්කූල මනසිකාරය වැඩීම මූලික කරගත් මෙබඳු භාවනාක්‍රම බොහෝවිට නිර්දේශ කර ඇත්තේ රාග චරිතයාට බැවිනි. යම් හෙයකින් මෙබඳු භාවනා ක්‍රමයක් ද්වේෂ චරිතයෙකු කරන්නේ නම් සිය සිතතුළ සැඟව ඇති ද්වේෂ ගති ලක්ෂණ මතුවීමට ඉඩනොදී දැඩි ආයාසයෙන් සිත හික්මවීමට කල්පනාකාරී වියයුතුය. දස අසුබයේදී මෘත දේහයක් දිරායෑමේ ක්‍රියාවළිය අවස්ථා දහයක් ලෙස ගෙන එය අරමුණු කර භාවනා කරනු ලැබේ.මේ අවස්ථා උද්ධුමාතකය,විනීලකය,විපුබ්බකය,විච්ඡිද්දකය, වික්‍ඛායිතක, වික්ඛිත්තක,හතවික්ඛිත්තක, ලොහිතක, පුලවක, අට්ඨිකය ලෙස හැඳින්වේ.මෙහි උද්ධුමාතය නම් ඉදිමී ගිය මළ සිරුරයි.මියගොස් දින කීපයක් ඉකුත්වූ මෘත දේහයක බිහිසුණු ඉදිමුණු ස්වභාවයක් දිස්වේ.මළ සිරුර අරමුණුකොට භාවනා කරත්ම සිත එකඟවී උපදින ප්‍රතිභාග නිමිත්ත නම් කැමති තාක් ආහාර ගෙන ස්ථූලබවට පත්වූ අඟ පසඟ ඇති අයෙකි.ශරීර වර්ණය වෙනස්වීමෙන් අවපැහැ ගත් මෘත දේහය විනීලකයයි.මෙය නිල්වන්වූ මළසිරුර නමින්ද හැඳින්වේ.මෙය අරමුණුකර ඇති වන උද්ගහ නිමිත්ත කබර වර්ණය ගනියි.ප්‍රතිභාග නිමිත්ත උත්සන්නවූ නීලවර්ණය ගනියි.පැළුණු පැළුණු ස්ථානවලින් සැරව ඕජාව වැගිරෙන පිළිකුල් මෘතදේහය විපුබ්බකයයි.එහි උද්ගහ නිමිත්ත සැරව වැගිරෙන්නාක් මෙනි.නමුදු ප්‍රතිභාග නිමිත්ත නිශ්චලය.යුද්ධ භූමියේදී මැදින් කපා හෙලන ලද පිළිකුල් මෘත දේහය විච්ඡිද්දකයයි.එහි උද්ගහ නිමිත්ත මැදින් කපා දමා ඇත්තාක් මෙනි.නමුදු ප්‍රතිභාග නිමිත්ත එසේ නැත.එය පරිපූර්ණය.විවිධ සතුන් විසින් ශරීර කොටස් ඇද කා දැමූ පිළිකුල් මෘත දේහය වික්‍ඛායිතකයයි.මෙහි උද්ගහ නිමිත්ත කැබලි වූ සිරුරකි.නමුදු ප්‍රතිභාග නිමිත්ත එසේ නැත.එය සම්පූර්ණය.ආයුධවලින් අඟ පසඟ කපා කොටා තැන තැන විසිරවූ පිළිකුල් මෘතදේහය හතවික්ඛිත්තකයයි. මෙහි උද්ගහ නිමිත්ත මළසිරුරු කැබලිය.නමුදු ප්‍රතිභාග නිමිත්ත සම්පූර්ණය. තැනින් තැන ලේ වැගිරෙන පිළිකුල් මෘතදේහය ලෝහිතකයයි.මෙහි උද්ගහ නිමිත්තසැලෙන රත් පතාකාවක් සේ ලේ වැකුණු මෘතදේහයකි.නමුදු ප්‍රතිභාග නිමිත්ත නිශ්චලය.පණුවන් කා හැළෙන පිළිකුල් මෘතදේහය පුලවකයයි.මෙහි උද්ගහ නිමිත්ත සැලෙන්නාක් මෙනි.නමුදු ප්‍රතිභාග නිමිත්ත බාස්මතී බත් පිඬක් සේ නිශ්චලය.මුළු ඇටසැකිල්ලම(Skelton) හෝ එක්ඇටයක් හෝ අට්ඨිකයයි. මෙහි එක් ඇටයක් අරමුණු කරන්නේ නම් උද්ගහ නිමිත්ත හා ප්‍රතිභාග නිමිත්ත එක සමානය.මුළු ඇටසැකිල්ල අරමුණු කරගත්තේ නම් උද්ගහ නිමිත්ත විවර සහිතය.ප්‍රතිභාග නිමිත්ත සම්පූර්ණය. මෙබඳු භාවනාක්‍රම භාවිතයේදී උද්ගහ නිමිත්ත උපදින්නේ සිත සමාධිගතවීමට ආසන්න අවස්ථාව තුළදීය.නමුදු තවම සමාධිය සම්පූර්ණ නැත.දස අසුබයෙහි එක් එක් අසුබයක් පාසා ඕනෑම විටකදී ඒ භාවනානුයෝගියාගේ සිතට ද්වේෂය ඇතුළුවීමට ඉඩ ඇත.එබඳු අවස්ථාවකදී අරමුණු කරන්නේ රාගාදී ඇලීම සහිත අරමුණුක් නොව බිහිසුණු පිළිකුල් අරමුණක් බැවින් ස්වල්ප වශයෙන් සිතතුළ මතුවූ ද්වේෂය නුවණින් දැන අවබෝධකර දුරුකර නොගත්තේ නම් එයින් භාවනානුයෝගියාගේ භාවනාව කඩාකප්පල්වීමේ අනතුරක්ද මේතුළ ඇතිබව අවබෝධකර ගැනීම ඉතා වැදගත්ය.

            මන්ද මෙබඳු අවස්ථාවකදී සිතේ සංවේදීතාවය ඉතා සියුම්ය.මතක ශක්තිය දීප්තිමත්ය.සිත තුළට ඇතුළුවන ඉතා සූක්ෂම අරමුණක් වුවද ඉතා පහසුවෙන් සිතේ ක්ෂණයකින් ව්‍යාප්තවී යයි.ඒ අනුව දස අසුබය වැනි පිළිකුල් අරමුණක් භාවනා වශයෙන් වැඩීමේදී භාවනානුයෝගියාගේ ඉතාම සුළු අඩුපාඩුවක් නිසා හටගන්නා ස්වල්ප ද්වේෂයක් වුවද වේගවත් වර්ධනයවීමට උචිත පරිසරයක් අසුබ භාවනාව හරහා ගොඩනැඟී ඇති බැවින් ඒ පසුබිම භාවිතාකරමින් වෛරසයක් සේ ඒ හැඟීම සිතේ වර්ධනයවීමට පටන් ගනියි.නමුදු සිතේ ද්වේෂය මුළුමනින්ම පහවූ විටකදී ඒ අනතුරුදායක වාතාවරණය ඇති නොවේ.දස අසුබ භාවනාවේදී ප්‍රතිභාග නිමිත්ත ලෙස සෑම විටකදීම ප්‍රියජනකවූ අරමුණක් ඇතිවනුයේ ඒ අනුවය.මේ අනුව රාගය යටපත්වීමේ ලක්ෂණ ද්වේෂය යටපත්වීමේ ඇති ලක්ෂණ වලට සමානකම් දක්වනබව පැහැදිලිවේ.මන්ද යමෙකුගේ සිතේ මෛත්‍රිය ඇතිවීම නිතර හොඳ යහපත් අරමුණු ඇතිවන බැවිනි.සාමාන්‍ය මිනිස් සිතක රාගය හා ද්වේෂය අන්ත දෙකක සිට ක්‍රියාකර එම සිත අපහසුවට පත්කරයි.රාගය හා ද්වේෂය හැඟීම්ය.මේ හැඟීම් දෙකෙන් කුමන දේ යටපත් කළද,ප්‍රහීණ කළද එහි ප්‍රතිඵල ලෙස ඇතිවන ලක්ෂණ සමානබව පෙනීයයි.දස අසුබ වැනි භාවනා ක්‍රමවේදයක් භාවිතා කිරීමේදී පරෙස්සම් විය යුත්තේ රාගයෙන් නොව ද්වේෂයෙනි. ද්වේෂ මූලයෙහි විවිධ ශාඛා විවිධ ස්වරූපයෙන් සිත තුළ පැන නඟිමින් අසුබ භාවනාව වර්ධනය කිරීමට අවශ්‍ය ඉඩකඩ අහුරාතබන බව පෙනීයයි.බිය ද්වේෂ මූලයේ තවත් එක් සුලබ ස්වරූපයකි. බිය ද රාගය හා ද්වේෂය මෙන් එක් හැඟීමකි.නමුදු බිය ඇතිවූ විටක එය නිවැරදිව හැඳින ගෙන අවබෝධ කර නොගෙන බිය නැමැති හැඟීමට යටවීම බොහෝ දෙනෙකු තුළ ඇති එක්තරා නරක පුරුද්දකි. බිය සාමාන්‍ය මට්ටමකදී සෑම කෙනෙකුතුළම ඇතිවේ.නමුදු අස්වාභාවික අන්දමින් බියට පත්වීම මෙන්ම එදිනෙදා ජීවිතයේ විවිධ කාර්යයන් ඉටුකිරීමේදී ඒ සඳහා අසාමාන්‍ය බියක් දැක්වීම රෝගී තත්වයක් ලෙස සැලකේ.එවිට එය මානසික රෝගී බිය (Phobias) නමින් හැඳින්වේ.මනෝවෛද්‍ය විද්‍යාවේදී මෙබඳු බිය නිසා හටගන්නාවූ සුළු මානසික රෝගී අවස්ථා විශාල ප්‍රමාණයක් සවිස්තරව දක්වා ඇත.භාවනා වැඩීම සඳහා බහුල ලෙස යොදා ගනුයේ පාළු හුදකලා ජන ශූන්‍ය ස්ථානය.එබඳු ස්ථානවලදී යම්කිසි ප්‍රමාදයක් නිසා ඇතිවන බිය භාවනා කාර්යය නිසා පිරිසිදුවූ සිතේ වේගවත්ව වර්ධනය වියහැකිය.අසුබ භාවනාවලට අරමුණු කරන්නේ ද බිහිසුණු ලක්ෂණ ඇති අරමුණු බැවින්ද බිය ජනක අරමුණු වහා සිතට පිවිසීමට ඇති ඉඩකඩ අධිකය.අසුබ භාවනාවල විද්‍යමාන එක්තරා ලක්ෂණයක් වන්නේද භාවනාව සිදුකරන අවස්ථාවේදී සිතට ආයාසයෙන් ඇතුළු කරගත් විවිධ බිහිසුණු පිළිකුල් සහගත අරමුණුවල සැබෑ ක්‍රියාකාරීත්වය වඩා වේගවත් අයුරින් සක්‍රියවන්නේ භාවනා කාර්ය නැවැත්වූ පසුව වීමයි.එබඳු අවස්ථාවලදී අසුබ භාවනාව සඳහා යොදා ගනු ලබන භාවනා අරමුණ සිතට යළි යළිත් නැඟී ඒම ආයාසයෙන් වැළකීමට වෑයම්කළද එම ප්‍රයත්නය අසාර්ථක වේ.බොහෝවිට සිතට වේගවත්ව විවිධ පිළිකුල් අරමුණු නැවැත්විය නොහැකි ලෙස ගලාඒම නිසා භාවනානුයෝගියා චිත්ත වික්‍ෂේපයකට ලක් වේ.මේ හේතුව නිසා යමෙකු දස අසුබ භාවනාව වඩා රාත්‍රී නින්දට එළඹී පසුවද රාත්‍රී සිහිනෙන් පවා ඒපුද්ගලයා අසුබ භාවනාවේදී අරමුණුකළ විවිධ පිළිකුල් සහගත බිහිසුණු අරමුණු සැබවින් ඒ මොහොතේ පියවි දෙනෙතින් දකින්නාක් මෙන් දර්ශනයවීමට පටන්ගනියි.එය මෙබඳු භාවනා අරමුණක් ගෙන භාවනාවට පිවිසි යෝගාවචරයාහට ඇති එක් අතිරේක කරදරයකි. යෝගාවචරයා පැවිද්දෙකු නම් පාළු හුදකලා බව නිසා ඇතිවන විවිධ දර්ශන,භ්‍රාන්තිවල ගොදුරක් වීමට පහසු ඉඩ කඩක් ඇත.මෙහි ඇති අවාසනාවන්ත තත්වය නම් ඒ පුද්ගලයා සිතනුයේ ද සැබවින්ම තමාගේ මනසට අරමුණුවන එබඳු අරමුණු සැබවින්ම ඇති දේ ලෙසයි.හොල්මන් අවතාර,විවිධ යක්‍ෂ, ප්‍රේත,පිසාච වැනි පිළිකුල් සහගත අතිශය බිහිසුණු ආරම්මණ ඉන්‍ද්‍රිය ද්වාරවලට අරමුණුවේ.එබඳු දේ නිසා ලාමක සිතක් ඇති අයෙකු මානසික විකෘතියකට වුවද ලක්විය හැකිය. අසුබ භාවනාව අහිතකර සුළු අතුරු ආබාධ රැසක් ඇති (Side Effects) නමුදු අකුසල් මුල් නැසීමට සුදුසු ප්‍රබල ඖෂධයක් (Powerful Medicine) සේ සැලකිය හැකිය.මෙහි අතුරු ආබාධ නම් බියයි. නමුදු අසුබ භාවනාව කාලයක් තිස්සේ වැඩූ අයෙකුට කාමාශාව ඉතා හොඳින් පාලනය කරගත හැකිය.ගිහි පැවිදි භේදයකින් තොරව අධික කාමාශාව නිසා ඇතිවන අනවශ්‍ය කරදර හිරිහැර ආදී දේවලින් මිදී කටයුතු කිරීමට අවශ්‍ය අයෙකුට මෙබඳු භාවනාක්‍රමයක් වැඩීමෙන් සිය මනස ඉතා මැනවින් හික්මවා ගතහැකිය.මේ නිසා ලිංගික අභිප්‍රේරණවලින් වැළකීම සිය ජීවිතයේ ප්‍රධාන පරමාර්ථය කරගත් පැවිදි පක්ෂයට අසුබ භාවනාව වැඩීම ඒ සඳහා ආකල්පමය උපකාරයක්බව මෙහිදී පෙනීයයි. සිතේ හටගන්නා වූ ඇලීමට ප්‍රතිපක්ෂව යෙදිය යුතු බැවින් අසුබ භාවනා අරමුණු ප්‍රසන්න නැතිබව ස්වභාවයකි. එසේම ඒවා රළුය.නමුදු මෛත්‍රි භාවනාව වැනි භාවනාවකදී ගන්නා අරමුණු ගැටීමට ප්‍රතිපක්ෂව යෙදිය යුතු බැවින් ප්‍රසන්න හා මෘදු බවින් යුක්තය.මෙවැනි භාවනාවක් නිසා කිසිදු බිය ජනක මානසික වාතාවරණයක් හට නොගනියි.මේ හේතුව නිසා මෛත්‍රි භාවනාව බඳු භාවනා ක්‍රමයක ඇති සුරක්ෂිතතාවය ඇතැම් අවස්ථාවක අසුබ භාවනාව වැඩීමතුළ විද්‍යමාන නොවිය හැකිය. නමුදු මෙහිදී මතක තබාගත යුත්තක් නම් නිවැරදි ගුරු ඇසුර ලබා භාවනාවට ප්‍රවේශ වන්නෙකුට මෙහිදී ගැටළු මතුනොවිය හැකිබවයි. එසේම යෝගාවචරයාගේ චරිතයට අනුවම කර්මස්ථාන ලබාදීමක් සිදුවන බැවින් එහිදී මෙබඳු අතිරේක කරදර හිරිහැරවලට මුහුණ පෑමට භාවනාවට ආධුනිකව එළඹෙන්නාට සිදුනොවේ.එබඳු භ්‍රාන්ති තත්වයක් ඇතිවුවද එබඳු අවස්ථාවකදී කලබල නොවී ඉවසීමෙන් ක්‍රියාකළයුතු ආකාරය කියාදීම ප්‍රවීණ ගුරුවරයෙකුට අසීරු කාර්යයක් නොවේ. බියවූ විට බොහෝ අවස්ථාවලදී සිදු වනුයේ බිය නැමැති තමාගේම සිත තුළ ඇතිවූ හැඟීමකට යටවී ඉන් යෝගාවචරයා මුළාවට පත්වීමයි.එවිට සිහිමුළාවීම නිසා බියවේ. විපස්සනා භාවනාව අනුව මෙහිදී කළ යුත්තේ වහාම යෝගාවචරයාගේ මුළාවූ සිහිය යළි මැනවින් ස්ථාපිත කර ගැනීමට උදව් කිරීමයි.ඒ සඳහා විවිධ ක්‍රමවේද ඇත.ශිෂ්‍යයාගේ ස්වභාව අනුව සුදුසු ක්‍රමවේදය ගලපාගැනීමට හැකිවීම ප්‍රවීණ ආචාර්යවරයෙකුගේ දක්ෂතාවයයි.අතීතයේ එක්යුගයක මේ ආචාර්ය පරම්පරාවල ක්‍රමවේද ඉතා දීප්තිමත් මට්ටමක පැවතිනි.ඒ සඳහා සමාජ අවධානය හා රාජ්‍ය අනුග්‍රහය මැනවින් සැලසී තිබිනි.තත් යුගයේ සමස්ත අධ්‍යාපන රටාවම ඊට අනුගතව පැවති නිසා විපස්සනා භාවනාවේ ඉතා දියුණු මට්ටම්වලට පත්ව සිටි ආචාර්යවරු විශාල සංඛ්‍යාවක් මෙහි විසූ බව කියවේ.නූතනයේදී වුවද ඒ ක්‍රමවේද විනාශවී නැත.සිදුව ඇත්තේ සමාජ අවධානය හා නිසි ඇගයීමට ලක්නොවීම නිසා බහුතර පිරිස ඒ සඳහා යොමුකර ගැනීමට අපහසුවීමයි.

            විපස්සනාවේදී බොහෝවිට අමුතුවෙන් යමක් සිදුකිරීමට මනසට බල නොකෙරේ.මනසේ ස්වභාව හා ක්‍රියාකාරීත්වය සිහියෙන් අඛණ්ඩ නිරීක්ෂණය මඟින් අවබෝධකරගැනීම විදර්ශනාවේ කාර්යභාරයයි.සමථ භාවනාව සිතේ ක්‍රියාකාරීත්වය අරමුණකට අනුව පුරුදු කිරීමයි.අවබෝධයට එහි ඇත්තේ සීමිත ඉඩකඩකි.ඒ අවබෝධය පවා යමක පියවි ස්වභාවය සම්පූර්ණ වශයෙන් දැක ගත හැකි අවබොධයක් නොවේ.විදර්ශනා භාවනාවේ පරමාර්ථය සත්‍යාවබෝධයයි.එහිදී අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාව ලෙස විවිධ විශ්මිත ලෞකික දේවල් සිදුකළ නොහැකිය.විදර්ශනා භාවනාවේ පරමාර්ථය යටිසිත තුළ ඇති රාග,ද්වේෂ හා මෝහ අකුසල මූල ප්‍රහාණය කිරීමට වෑයම් කිරීමයි. රාග,ද්වේෂ මෝහ හැඟීම්වල පාලනයට පුද්ගලයා නතුවීම සාමාන්‍ය පුහුදුන් මානසික ස්වභාවයයි. නමුදු විදර්ශනා භාවනාව මඟින් ලැබෙන සුවිශේෂී අවබෝධය නිසා එබඳු අහිතකර හැඟීම්වල පාලනයට නතු නොවී සිටීමට හැකියාවක් ලැබේ.මේ හැකියාව සුවිශේෂී වූවක් බැවින් බුද්ධිය කේන්‍ද්‍රකරගත් අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාවක් සේ සැලකිය හැකිය.විවිධ සමථ භාවනා ක්‍රම නිසා ලැබිය හැකි වන අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාව භෞතික පදාර්ථ සමඟ සම්බන්ධවී පවතී.එහිදී පඨවි, තේජෝ, වායෝ හා ආපෝ යන භූත කොටස් තම අභිමතය පරිදි විවිධ හැඩයෙන් භාවිතා කිරීමට හැකියාව ලැබේ. පඨවි භූත ස්වරූපය ආපෝ භූත ස්වරූපයට වෙනස් කිරීමට,වායෝ භූත ස්වරූපය පඨවි භූත ස්වරූප ගැන්වීමට ආදී විවිධ අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියා සමථ භාවනා ක්‍රම තුළින් ලැබිය හැකිය.නමුදු මේ අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියා තාවකාලිකය.මන්ද පදාර්ථයන්හි යථා ස්වරූපය පිළිබඳව අවබෝධයක් මේ අයුරින් නොලැබෙන බැවිනි.විදර්ශනා භාවනාවතුළින් පදාර්ථවල යථා ස්වරූපය පිළිබඳ ඉතාම ගැඹුරු අවබෝධයක් ලැබෙන බැවින් පදාර්ථ ඇසුරුකොට සිතට ඇතිවන ආකර්ශණය හා මුළාවීම් ඇති නොවේ.මේ ආකර්ශණය මුළාවීම් සඳහා බුදුදහමතුළ භාවිතා කරන වචන දෙක නම් තණ්හාව හා අවිද්‍යාව යන්නයි.සෑම පදාර්ථ ස්වරූපී දෙයක් පිළිබඳවම පුහුදුන් සිත් වලට ඇතිවන ආකර්ශණ හා මුළාවීම් නිසා සත්ව ස්වරූපය අදාළ පදාර්ථමය සැකැස්ම නොසිඳී පවතී.සත්ව ව්‍යවහාරය පවා ඇතිවනුයේ මේ පදාර්ථමය ද්‍රව්‍ය සැකැස්ම නිසාය.පදාර්ථ සැකැස්ම අඛණ්ඩව පවත්වාගැනීමට පිණිස භාවිතාවන ඉන්ධනය නම් ආකර්ශණය හා මුළාවීම් නිසා සිතේ ඇතිවන සැකැස්මයි.සමථ භාවනා ක්‍රම වැඩීම නිසා සිත හික්මවා ගැනීමට හැකිවුවද පදාර්ථ සැකැස්ම අඛණ්ඩව පවත්වාගැනීම පිණිස භාවිතා වන ඉන්ධනය වන ආකර්ශණය හා මුළාවීම් ප්‍රහීණකර අවසන්කිරීමට නොහැකිය.එබැවින් අඛණ්ඩව සත්ව ප්‍රඥාප්තිය නොසිඳී පවතී.සත්ව ප්‍රඥාප්තිය පැණවෙනු‍යේ පදාර්ථ සකැස්ම අඛණ්ඩ ලෙස පවතින විටදීය.දුක හටගන්නේ සත්ව ප්‍රඥප්තිය ඇතිවිටය.දුකට හේතුව පදාර්ථ සකැස්මෙහි ආකර්ශණ හා මුළාවීම්ය.පදාර්ථ සැකැස්ම පිළිබඳ යථාර්ථ අවබෝධයට පැමිණීම දුක නැති කිරීමේ ක්‍රමවේදයයි.ඒ සඳහා විදර්ශනා භාවනා වැඩිය යුතුය.සත්ව ප්‍රඥාප්තිය අත්හැරීම ඒ මූලිකකර ගෙන ඇතිවන ආකර්ශණ හා මුළාවීම් දුරු වීමයි. මෙය දුක නැති කිරීමයි.මේ දුක නැති කිරීමේ භෞතිකවූ සීමාවක් ඇත.එනම් මානසික දුක ප්‍රහීණ කළද, පදාර්ථ සිරුර දරා සිටිනා තාක් කායික දුක්ඛ විඳීම් පවතී.පදාර්ථ සිරුර බිඳී යාමෙන් පසුව කායික දුක්ඛ විඳීම් කොටසද නැතිවේ.මේ හේතුව නිසා විඳීම් ප්‍රහීණ කිරීමෙන් අවබෝධ කර ගන්නා නිවනෙහි සෝපාදිශේෂ හා අනුපාදිශේෂ යන ද්වි ස්වරූපය ගැබ්ව ඇත. පදාර්ථ පාලනය කිරීමේ හැකියාව ලබාදීම කේන්‍ද්‍රකර ගත් සමථ භාවනා ක්‍රමවේදතුළ මෙන් නොව පදාර්ථ ලෝකය ප්‍රහීණ කිරීම අරමුණු කරගත් විදර්ශනා භාවනා ක්‍රමවේද තුළ ගැබ්ව පවතින යථාර්ථ අවබෝධය ස්වරූපය යම් කෙනෙකුගේ බුද්ධිය හා ප්‍රඥාව අවදිකිරීමට සමත්වේ. එසේම විදර්ශනා භාවනා ක්‍රම වේද මඟින් උපදවා ගන්නා අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාව පදාර්ථමය ස්වභාවය පාලනය කිරීමට උත්සාහ දැරීමේ අනතුරුදායක බවින් නිදහස්ය.ස්වභාවය පාලනයකිරීම මෙන්ම වෙනස් කිරීමද විකෘතියකි.සමථ භාවනාක්‍රම භාවිතය මඟින් ලැබියහැකි අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියා ඉතා හොඳින් කළමනාකරණය කිරීමේ අවශ්‍යතාව මතුවන්නේ එබැවිනි.මන්ද එබඳු පාලනයක් රහිතව සමථ භාවනා ක්‍රමවලින් අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාව උපදවා ගැනීමට නොහැකි අතර උපදවාගනු ලැබූව ද වැඩිකාලයක් නොපවතී.ස්වභාවයෙන්ම මිනිස් සකස්ව ඇත්තේ සදාචාර ස්වභාවයක් රැක ගැනීමේ අවශ්‍යතාව අනුවය.මන්ද මිනිසත්බව උරුමවනුයේද යම් නිශ්චිත සදාචාර සීමාවතුළ සිය ආකල්ප, ආවේදන හා චර්යා පසුබිම සකස් කරගැනීමට අදාළ ප්‍රතිවිපාකයක් වශයෙන් වන බැවිනි. මේ සදාචාර සීමාව ඉක්මවා කටයුතු කිරීමේ හැකියාවක් මිනිසත්බව ලබා උපන් අයෙකුට නැත.ඒ නිසා යම්කිසි අයෙකු මේ සදාචාර සීමාව උල්ලංඝනය කරයි නම් හෝ ඒ සීමාව ඉක්මවා කටයුතු කරයි නම් ඒ පුද්ගලයාට ඊට හිමි ප්‍රති විපාකය උරුම කර දීමටද මේ සදාචාර සීමාව ක්‍රියා කෙරේ.ඒ සමඟම යමෙකු මේ සදාචාර සීමාව ආරක්ෂා කරගනියිද ඒ පුද්ගලයාගේ මිනිසත් භාවය අඛණ්ඩව රැකගැනීමට මේ සදාචාර සීමාව ක්‍රියා කෙරේ.යම් උතුම් පුද්ගලයින් මිනිසත්බවේ සදාචාර සීමාවට වඩා ඉහළ සදාචාර සීමාවක කටයුතු කිරීමට පවා පෙළඹේ.එවිට ඒ පුද්ගලයින් අයත් සදාචාර සීමා කවරේදැයි නිශ්චය කර ඊට අදාළ ප්‍රතිවිපාක ලෙස මිනිසත්බවට වඩා උසස් දේව හා බ්‍රහ්ම බඳු තල වල පවා උත්පත්තිය ගෙනදීමට හැකියාව ඇති කෙරේ.දහමේ හැසිරෙන්නා දහම විසින් සුරක්ෂිත කරගනු ලබන බව බුදුදහමේ සඳහන්වනුයේ එබැවිනි.අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාව උපදවා ගැනීමට මෙන්ම එසේ උපදවාගනු ලැබූ අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාව පාලනය කරගැනීමටද මනා පුහුණුවක් ලබා තිබීමේ අවශ්‍යතාව පැහැදිලිව ඉස්මතුවනුයේ ඒ නිසාය.මන්ද ඇතැම් පුද්ගලයින් එබඳු වූ සිය හැකියා නිසාම අත්පත් කරගන්නේ විශාල විනාශයක් බව දේවදත්ත තෙරුන් පිළිබඳ පුවතින් මනා සේ වැටහීයයි.අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියා කළමනාකරණය කිරීමට දක්වන දක්ෂතාවද එහිම එක්අංගයක් සේ සඳහන්ය.අත්‍ථ,ධම්ම,නිරුක්ති හා පටිභාන යන සිව්පිළිසිඹියාවේ පටිභාන කුසලතාව නම් සෙසු පිළිසිඹියා කළමනාකරණය කිරීමේ හැකියාවයි.මේ සිව් පිළිසිඹියා විදර්ශනා භාවනාවට අයත් අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාවන්ය.ක්‍ෂණිකව උචිත ලෙස සිව්පිළිසිඹියා හැකියා භාවිතාකර සිය ධර්ම දේශනා හැකියාව වඩාත් ඔප්නංවාගැනීමට මේ යටතේ රහතන්වහන්සේ නමකට හැකියාව ලැබේ.ආනන්ද හිමියන් සෝවාන් මාර්ගඵල තත්වයේ සිටියදීම වුවද මේ සිව් පිළිසිඹියා හැකියාවන් උන්වහන්සේට තිබූ බව සඳහන්ය.හුදු උගත්කම පමණක් සිව්පිළිසිඹියාව ලැබීමට හේතු නොවෙන නමුදු විවිධ අයුරින් බහුශ්‍රැතබව ලබාතිබීම මේ සිව්සිඹියා ලැබීමට උපකාරයක් බව මේ අනුව ඉතා පැහැදිලිව පෙනීයයි.මන්ද බුදුසසුනේ ධර්ම භාණ්ඩාගාරික හා ශාසනික තනතුරු වැඩිම ප්‍රමාණයක් හිමිවූ තෙරුන් ආනන්ද හිමියන් වන බැවිනි.

            අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාවේ විවිධ පැතිකඩ මනාව කළමනාකරණය කිරීමේ හැකියාවක් තිබීම ඉන් ප්‍රයෝජන ගැනීමට අමතර උපකාරයකි.අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන පැතිකඩ කළමනාකරණය කිරීමට හැකිවීම නිසා ඉන් සිදුවිය හැකි අනර්ථකාරී ප්‍රතිඵල අවම කරගැනීමට උපකාරයකි.එසේම නිසි පරිදි අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියා කළමනාකරණය කිරීමට නොහැකිවීම නිසා කිසිදු පාලනයක් නැතිව ඇතිවීමෙන් පුද්ගලයෙකු අසාමාන්‍ය මානසික පසුබිමක් ඇති අයෙකු බවට පත්වේ.එබඳු වූ දෙයක් ඒ පුද්ගලයාට මෙන්ම සමාජයටද හිරිහැරයක් වියහැකිය.භාවනාවෙන් අතීන්‍ද්‍රිය හැකියාවන් ලබාගැනීම මෙන්ම විවිධ යන්ත්‍ර මන්ත්‍ර ශාස්ත්‍ර වැනි ගුප්ත විද්‍යා භාවිතයතුළින්ද අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියා යමෙකුට අත්පත් කරගත හැකිබව සඳහන්වේ.මේවාට සම්බන්ධ කරගනු ලබන්නේ විවිධ අමනුෂ්‍ය කොටස්ය.එම අමනුෂ්‍ය කොටස් මනුෂ්‍ය තලයට වඩා පහළ මෙන්ම ඉහළ තලවලට පවා අයත්ය.බොහෝවිට එම අමනුෂ්‍ය කොටස් දැකීමේ,ශ්‍රවණයෙහි,ආඝ්‍රාණයෙහි,ස්පර්ශයෙහි,දෑනීමේ ආදී විවිධ අයුරින් හැඳිනගැනීමෙහි සාමාන්‍ය පියවි මනුෂ්‍ය ඉන්‍ද්‍රියන් අසමත්ය.එබැවින් ඒ කාර්යය සිදුකරගැනීම පිණිස අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාව භාවිතා කිරීමට බොහෝඅය පෙළඹෙති.එය ඉටු කරගැනීම පිණිස යන්ත්‍ර,මන්ත්‍ර ආදී ගුප්ත ශාස්ත්‍රයන්හි පිහිට පැතීමට ඔවුහු යොමු වෙති.මේ ලෙස යන්ත්‍ර,මන්ත්‍ර පිරිවැහීම ආදී ගුප්ත ශාස්ත්‍ර ක්‍රමවලදී භාවිතා වනුයේ ධ්වනි තරංගවල ශක්තිය ආධාර කරගැනීමයි.ධ්වනි තරංග විවිධ පරාසයන්ගෙන් යුක්තව භාවිතා කිරීම මඟින් තමාට අවශ්‍ය කරුණ ඉටුකර ගතහැකිය.මන්ත්‍රවලදී ශබ්දය විවිධ පරාසයන්ගෙන් වචන ලෙස උච්චාරණය කෙරේ.ශබ්ද තරංගවල තරංග ආයාමය යෝග්‍ය ලෙස අඩුවැඩි කිරීම මඟින් භෞතික ද්‍රව්‍යයන්ට බලපෑ හැකිසේ සුසර කිරීම මෙහි පරමාර්ථයයි.විශාල වපසරියක ව්‍යාප්තවන සූර්ය කදම්බයක එම ව්‍යාප්තවී ඇති සීමාව කාච භාවිතයෙන් සීමාකිරීම තුළින් එම සූර්ය රැස් දහරේ අඩංගු ප්‍රබලතාව යම්කිසි භෞතික ද්‍රව්‍යයක් ගිනිගැනීමට සැලැස්වීමට තරම් තේජෝ ශක්තියෙන් සමන්විත කළ හැකිය.ඊට සමානව ධ්වනි ශක්තියේ බලයද අවශ්‍ය අයුරින් කළමනාකරණය කිරීම මඟින් ඊට අභිමත අයුරින් භෞතික ද්‍රව්‍ය එමඟින් පාලනයට හැකියාව ඇතිවේ.මන්ත්‍ර ශාස්ත්‍රයේ ඇති ශාස්ත්‍රීය පැතිකඩ එයයි.මන්ත්‍රයක ඇති වචන මඟින් ධ්වනි තරංග පාලනය කෙරෙන බැවින් එම වචන නිසි අයුරින් නිවැරදි මාත්‍රාවක් අනුව උච්චාරණය කළයුතුය.නැතහොත් මන්ත්‍රයෙන් අදාළ ප්‍රයෝජන ලබාගත නොහැකිවනු ඇත. බෞද්ධ සූත්‍ර දේශනාද මන්ත්‍ර ස්වරූපයෙන් විවිධ ගුප්ත විද්‍යා කාර්යයන් සඳහා යොදාගැනීමට යම් යම් අය හුරුපුරුදුව සිටිනබව සැබෑ නමුත් බෞද්ධ සූත්‍රදේශනාවල සැබෑ හරය නම් එහි අන්තර්ගත සදාචාරමය වටිනාකම අනුගමනය කිරීමෙන් පිහිට සලසා ගැනීමට ක්‍රියාකාරීමයි.ඒ මිස මන්ත්‍රයක් භාවිතා කරන්නාක් මෙන් ශබ්දයෙන් ප්‍රයෝජන ගැනීම පමණක් අරමුණු කරගන්නේ නම් නිවැරදි ඵල ප්‍රයෝජනයක් ඒ තුළින් ලැබීමට අපහසුවනු ඇත.මන්ද බුද්ධ දේශනාවේ හරය අනුගමනකිරීම මඟින් ආධ්‍යාත්මික සැනසීම ලබා ගැනීමට මඟ පෙන්වීම වන බැවිනි.ඒ හැර මේ තුළින් භෞතික දේවල් ඉටුකරගැනීමට වෑයම් කිරීම නිශ්ඵල දෙයක් වනු ඇත.නමුදු තමාට වැළඳී ඇති යම් ශාරීරික ආබාධයක් හෝ මානසික පීඩනයක් වැනි දෙයකට පිහිට සලසා ගැනීම වැනි කරුණකට ත්‍රිපිටක බුද්ධ දේශනාවල ශබ්ද තරංග භාවිතා කිරීමේ කිසිදු වරදක් නැත.මන්ද එවැනි දෙයක් හුදු මානුෂික බැවිනි.බුද්ධකාලීනව බුදුන් වහන්සේ ඇතුළු මහරහතන්වහන්සේලාද එවැනි දේශනා මඟින් එබඳු පිහිටක් ලබාගත බව ත්‍රිපිටකයෙහිම සඳහන්වන බැවිනි.බුදුන්වහන්සේ හා මහරහතන්වහන්සේලා තමන්වහන්සේලාට ඇතිව තිබූ කායික හා මානසික අපහසුතා දුරුකර ගැනීම පිණිස බුද්ධ දේශනා භාවිතා කළහ.එහිදී එම දේශනාවල අර්ථ රසය හා ශබ්ද රසය ආදී කරුණුතුලින් ශාරීරික මානසික අපහසුතා දුරුකර ගැනීමට ක්‍රියාකර තිබේ.ද්‍රවිඩ,මලයාලම්,තෙලිඟු වැනි භාෂාවල වචන භාවිතාකර සකස්කර ඇති මන්ත්‍රවල අන්තර්ගතව ඇත්තේ හුදු ශබ්ද රසය පමණකි.එහි අර්ථ රසයක් නැත.ඒ නිසා එබඳු මන්ත්‍ර භාවිතා කර සිදුකළ හැක්කේ ධ්වනි තරංගවල ආයාමය අඩුවැඩිකර එමඟින් ලබා ගන්නා ක්‍රියාකාරී ශක්තිය මඟින් භෞතික ද්‍රව්‍ය රිසි අයුරින් චලනය කිරීමට පමණකි.නමුදු ත්‍රිපිටක බුද්ධ දේශනාවල අන්තර්ගත පාලි සූත්‍රතුළ ශබ්ද රසය පමණක් නොව ඊට වඩා අර්ථ රසයද අඩංගු බැවින් ශබ්ද රසය සලකා පමණක්ම පාලි සූත්‍ර දේශනා භාවිතා කිරීම එහි සම්පූර්ණ ප්‍රයෝජන ලබා ගැනීමට බාධාවකි.පාලි බුද්ධ දේශනා ශබ්ද රසය සලකා භාවිතා කිරීම සඳහාම සකස්කර තිබෙන අවස්ථා වලදී එහි ව්‍යහාරික නාමය පරිත්ත හෙවත් පිරිත් යන්නයි.පිරිත් කීම බෞද්ධ සම්ප්‍රදායක් වන තරමකට එහි ජනප්‍රියබව ඉහළ තලයක ඇත.සාමාන්‍ය ජනතාව සූත්‍රදේශනාවල ගැඹුරු හරය අවබෝධ කරගැනීමට තරම් මානසික සූදානමක පසුනොවීම එහි ශබ්ද රසයෙන් ප්‍රයෝජනලැබීම පිණිස යොමුවීමට ප්‍රධානතම හේතුවයි.පිරිත් කීම සාමාන්‍ය මිනිසුන් අතර ජනප්‍රියවීමට හේතුව මේ කරුණයි.පිරිත්හි අන්තර්ගත අර්ථ හා ශබ්ද රස නිසා වෙනත් භාෂාවල මන්ත්‍රවලට වඩා ප්‍රබලබවක් ගෙන තිබේ.සාමාන්‍ය මන්ත්‍රවලින් කළනොහැකි විශ්මිත කාර්යයන් රැසක්ම  පිරිත් දේශනා මඟින් මේ නිසා ඉටු කරගත හැකිය.පිරිත්වල ගැබ්වන අර්ථ රසය අනුව පිළිපැදීම මඟින් ජීවිත සාර්ථක කරගැනීමට ලැබේ.මන්ද බුද්ධ දේශනාවක නියම හරය එය පිළිපැදීම තුළින් ලබාගත යුතු බැවිනි.

            මන්ත්‍රවැනි දෙයක් භාවිතා කර පියවි ඉන්‍ද්‍රිය හැකියාව වැඩිදියුණු කිරීම මඟින් ලබාගන්නා අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාව නිවැරදිව කළමනාකරණ කරගැනීමට ඇතැම් අවස්ථාවලදී අපහසුවේ. සාමාන්‍ය පියවි දෙනෙට පෙනන දේවල්වලට වඩා අතිශය සියුම් දේ දැකීමට හැකියාව ලැබීමෙන් පසුව විවිධ බිහිසුණු අමනුෂ්‍ය ආදීන් දැකීම නිසා තැති ගැනීමට ලක්විය හැකිය.එසේම එබඳු ශබ්ද, ගන්ධ,රස,ස්පර්ශ හා මානසික අරමුණු සංජානනය වියහැකිය.එබඳු අවස්ථාවලදී ඉන්‍ද්‍රියන්හි ගැබ්ව ඇති සංවේදීතාවය අධිකවීමෙන් සාමාන්‍ය අරමුණුවලට අතිරේකව කිසිසේත් නොගතයුතු ඇතැම් අරමුණු පවා සංජානනය වියහැකිය.නිදසුනක් ලෙස පිරිසිදු ජලය පිරවූ වීදුරුවක් නිරීක්ෂණයකිරීම ගත හැකිය.සාමාන්‍ය පියවි දෙනෙතට එහි අමුතු කිසිවක් දර්ශනය නොවියහැකිය.ඒ නිසා එබඳු දේ පානය කිරීමේ ගැටළුවක් මතුනොවේ.නමුදු අන්වීක්‍ෂයක් තුළින් බැලීමේදී ඒ පිරිසිදු ජලයතුළ විවිධ බැක්ටීරියා,දිලීර,ක්‍ෂුද්‍ර ජීවීන් වැනි පරපෝෂිත අණුක ජීවීන් ඉතා විශාල ප්‍රමාණයක් දැකිය හැකිය.ඒ නිසා එබඳු ජලය පිරවූ වීදුරුවක් පානය කිරීමට අකමැත්තක් ඇතිවිය හැකිය.මේ නිදසුනේ පරිදිම සෙසු ඉන්‍ද්‍රියන්ටද මේ ලොවතුළ සංජානනය වනුයේ සාමාන්‍ය ලෝකයේ පහසුවෙන් ජීවතය ගෙන යාමට උචිත දේ පමණි.ඊට වඩා පරිබාහිර දේ සංජානනය වුවහොත් ඇතැම් විට ජීවිතය ගෙනයාම අපහසු වියහැකිය.අප අවට ඉතා විශාල අමනුෂ්‍යයින් සංඛ්‍යාවක් වාසයකරතත් අපගේ පියවි දෑසට ඒ කිසිවක් අරමුණු නොවේ.මන්ද එබඳු ජීවින්ගේ දේහ අතිශය සූක්‍ෂම බැවිනි.යම් කෙනෙකු පියවි ස්වභාවය ඉක්මවා ඉන්‍ද්‍රියන්හි සංජානන සියුම්වීමක් අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාව ලැබීම සමඟ ඇති වේ.මේ නිසා එබඳු අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාවක් ලැබූ තැනැත්තෙකුට එය නිවැරදිව පාලනය කළ නොහැකිවීමෙන් තමාගේ එදිනෙදා දිවි පෙවෙත අඩාලව යාහැකිය.එය වැළැක්විය හැක්කේ එබඳු අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාවන් නිවැරදිව කළමනාකරණ කිරීම තුළින් පමණකි.අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියා අතරින් කළමනාකරණය කිරීමට වඩාත් අවශ්‍යවනුයේ බෞද්ධ භාවනාක්‍රම මඟින් උපදවා ගන්නා අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාවන් නොවේ.මන්ද බෞද්ධ භාවනාක්‍රම භාවිතයෙන් උපදවාගනු ලබන අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියා නිවැරදි දිශාවකට යොමුවී පවතින බැවින් එබඳු හැකියා නිසා ඒ ගැටළු මතු නොවේ.නමුදු වෙනත් ක්‍රමවේද භාවිතයෙන් උපදවාගත් අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාවන් එසේ නැත.ඒවාට නිවැරදි අරමුණු නැති බැවින් එබඳු හැකියා ඉතා හොඳින් කළමනාකරණය කළ යුතුය.එසේ නොවුනහොත් විවිධ ගැටළු ඒ නිසා උද්ගත වියහැකිය.යන්ත්‍ර මන්ත්‍ර වැනි දේ භාවිතා කර සිදුකරන ගුප්ත විද්‍යා ශාස්ත්‍ර කටයුතුවලදී නිසි අයුරින් පාලනයක් ඇතිව එහි නිරත විය යුතුය. නැතහොත් අපේක්‍ෂා කරන ප්‍රතිඵලයට වඩා වෙනස් ප්‍රතිවිපාක ඇතිවිය හැකිය.යන්ත්‍ර මන්ත්‍ර යොදා ගෙන තමා සිදුකරන ගුප්ත විද්‍යා කටයුත්ත තමාට වඩා දක්ෂ වෙනත් අයෙකුට එලෙස යළි ආපසු හරවා එවිය හැකිය.තමා හොඳ දෙයක් සිදුකර තිබුණහොත් හොඳය.එසේ නොවී නරක දෙයක් සිදු කර තිබුණහොත් එහි ප්‍රතිවිපාක විඳින්නට සිදුවේ.මෙබඳු ගුප්ත විද්‍යා ශාස්ත්‍රය භාවිතාකර සිදුකරන අතීන්‍ද්‍රිය සංජානනයට අදාළ කටයුතුවල ශක්තිම මුළුමනින්ම රඳා පවතිනුයේ මන්ත්‍ර මතය.එබැවින් සුදුසු චරිතයක් නොමැති අයෙකුහට එවැනි මන්ත්‍ර ලැබීම මහත් විනාශකාරී ප්‍රතිඵල ඇතිවිය හැකි දෙයක් වනු ඇත.කෙසේවුවද අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියා උපදවා ගැනීම දැඩි ප්‍රවේශමින් සිදුකළයුතු ක්‍රියාවකි.එය ආරම්භයේ පටන්ම නිවැරදි කළමනාකරණයකින් යුතුව සිදුකළ යුතු දෙයකි.

අතීන්ද්රී ය සංජානනය හා මානසික සෞඛ්යෙ

අතීන්‍ද්‍රිය සංජානනය හා මානසික සෞඛ්‍ය අතර දැඩි සම්බන්ධතාවයක් ඇත.මන්ද අතීන්‍ද්‍රිය සංජානනවලදී ලැබියහැකි විවිධ අත්දැකීම් හා මානසික සෞඛ්‍ය දුබලවූ අවස්ථාවලදී ලැබියහැකි විවිධ අත්දැකීම් අතර බොහෝ සමානකම් දක්නට ලැබෙන බැවිනි.අතීන්‍ද්‍රිය සංජානනයේදී මනසට ලැබෙන විවිධ අත්දැකීම් සාමාන්‍ය පියවි ස්වභාවයෙන් වෙසෙද්දී සෑම පුද්ගලයෙකුට එක සමානව අත්දැකිය හැකි ඒවා නොවේ.එසේම පියවි ලෝකයේ කිසිසේත්ම උපකල්පනය නොකළහැකිවන දේවල් පවා අතීන්‍ද්‍රිය සංජානනයට අරමුණු වියහැකිය.මානසික සෞඛ්‍ය දුබලවූ පුද්ගලයෙකු තුළද සාමාන්‍ය ඉන්‍ද්‍රිය අත්දැකීම් ලැබීමට අපහසුතා ඇතිවීම නිසා ඇතිවියහැකි විවිධ අසාමාන්‍ය දැනීම්ද පවතී.ඒවා විවිධ මායාමය දේ හා චිත්ත භ්‍රාන්ති (Hallucinations)වශයෙන් සිතේ ඇතිවිය හැකිය. මේ භ්‍රාන්ති අවස්ථා බිය (Phobia) සමඟ බද්ධව මානසික දුබලතා ලෙස ඇතිවිය හැකිය.බොහෝ අවස්ථාවලදී මොළයේ අභ්‍යන්තරයේ සෛලවලට ප්‍රමාණවත් තරම් රුධිර සැපයුමක් නොසිදුවිය හැකි අවස්ථාවලදී මොළයට අවශ්‍ය තරම් ඔක්සිජන් නොලැබීම නිසා ස්වල්ප වේලාවකට පමණක් සීමාවන විවිධ භ්‍රාන්ති හා මායා මානසික තත්ත්වලට මුහුණපෑමට සිදුවිය හැකිය.ගල්අඟුරු ආකර වල හෝ පතල් ක්‍ෂේත්‍රය ආශ්‍රිතව රැකියාවල නියැලී සිටින පුද්ගලයින්ගේ රැකියා ස්වභාවයට අනුව දවසේ වැඩිකාලසීමාවක් ගතකිරීමට සිදුවනුයේ අඩු ඔක්සිජන් සාන්ද්‍රණයක් පවතින ස්ථානවලය.ඒ අවස්ථාවලදී හෝ කාලයක් ගතවී හෝ මෙබදු පුද්ගලයින්ට විවිධ භ්‍රාන්ති තත්ත්ව ඇතිවිය හැකිය. කාලයක් මෙබඳු අනතුරු සහිත ස්ථානවල දිගුකාලසීමාවක් රැකියාවල නිරත පුද්ගලයින්ගේ සේවා කාලය නිශ්චිත කාල පරිච්ඡේදයකදී අවසන්කර ඔවුන්ට විශ්‍රාම ගැනීමේ පහසුකම් පවා සලස්වා ඇත්තේ මෙබඳු මනෝවිද්‍යාත්මක පසුබිමක් තුළ ක්‍රියාත්මක වන ජීව විද්‍යාත්මක හේතු නිසාය. පොළව මට්ටමේ සිට ඉතා පහතින් පිහිටි ගැඹුරු ලිංවල වැඩකරන අයගේද මොළයට රුධිරයෙන් ඔක්සිජන් සැපයුම අඩාලවේ.එසේම පොළව යට ඇති විවිධ විෂ වායුන්ගේ බලපෑම මොළය කරා පැමිණේ.එහිදී මොළ අභ්‍යන්තරයේ ස්නායු සම්ප්‍රේෂණ කාර්යයට විවිධ බාධා එල්ලවිය හැකිය.ඒ බලපෑම නිසා මොළය ස්නායු සම්ප්‍රේෂණය සිදුවනුයේ නිසි ලෙස නොව විකෘතිවීමකට ලක්වීබව දැකගත හැකිය.මේ විකෘතිවීම නිසා බාහිර ලෝකයේ අරමුණු පිළිබඳ ඉන්‍ද්‍රියන් මඟින් සම්ප්‍රේෂණය වන ස්නායු දත්ත සංඥා තිබෙන අයුරින් නොව වෙනත් අයුරකට පරිවර්තනයවීමට ලක්වේ.මෙබඳු අයුරකට ස්නායු දත්ත සංඥා ලක්වීමෙන් ලැබෙනුයේ විපරීත සංජානනයකි.මේ සංජානනය පියවි ලෝකයේ විද්‍යමාන වස්තූන් ඇසුරෙන් සාමාන්‍ය දිවිපෙවෙතේදී ලබන සංජානනයට වඩා වෙනස් වේ.මේ නිසා මෙය අතීන්‍ද්‍රිය සංජානනයේ හැඩතලයක්දැයි මඳක් වික්ෂිප්තවීමක් පවා සෙසු අයට ඇතිවේ.මේ යටතේ දුර,කාලය,අවකාශය,පරිමාව හා ගැඹුර ආදී මාන පිලිබඳ ඇතිවන විකෘති අත්දැකීම් වඩාත් ප්‍රමුඛ ස්ථානයෙහිලා සැලකිය හැකිය.අතීන්‍ද්‍රිය සංජානනය නිසාද දුර, කාලය, අවකාශය, පරිමාව හා ගැඹුර යන මාන පිළිබඳ අවබෝධය මේ අයුරින්ම වෙනස්වීමකට ලක්විය හැකිය.නමුදු සංජානනය විකෘතිවීමට ලක් වීම නිසා ඇතිවන දැනීමේ හා අතීන්‍ද්‍රිය සංජානනය නිසා ඇතිවන දැනීමේ වෙනසක් තිබේ.සාමාන්‍ය අයට මේ වෙනස පිළිබඳ එතරම් පැහැදිලි වැටහීමක් නැත. එබැවින් ඔවුන් බොහෝවිටම සිතනුයේ අතීන්‍ද්‍රිය සංජානනය ඔවුන්ගේ සාමාන්‍ය අත්දැකීමට වඩා සමීපබවක් දක්වන විකෘති සංජානනය හා සමාන බවකි.නැතහොත් අතීන්‍ද්‍රිය සංජානනය යනු විකෘති සංජානයේම තවත් එක්තරා විකාරරූපී පැතිකඩක් බව උපකල්පනය කිරීමට පවා ඔවුහු නොපසුබට වෙති. ඉගෙනීමෙන්,භාවනා කිරීමෙන්,සිතීමෙන් හා කල්පනා කිරීමෙන් මිනිසුන් වහා උමතු බවට පත්වෙතැයි සාමාන්‍ය ජනතාව අතර ව්‍යාප්තව පවත්නා ආකල්පය ඇතිවීමට මෙබඳු කරුණු ඉවහල්වී තිබේ.නමුදු සැබෑ තත්වය නම් එසේ සිදු නොවනබවයි.මෙහි සත්‍යය නම් උමතු බව වනාහී මනසේ ඇති එක්තරා රෝගී තත්වයක් පමණක් බවයි.මේ අනුව යමෙකු උමතුවනුයේ ඉහත සඳහන් දේ කිරීමෙන් නොව මානසික අසමතුලිතතාව නිසා බවයි.මානසික ක්‍රියාකාරීත්වය මනාව පවතිනුයේ සමතුලිතව මනස පවතින විටය.

            මානසික සමතුලිතතාවය නැතිවීමට බලපාන විවිධ හේතු තිබේ.මේ අතර ජීව විද්‍යාත්මක, මනෝවිද්‍යාත්මක, කායික, සමාජයීය, සාමයික, පාරිසරික, පාරම්පරික, ජානමය, ආරමය සාධකද ඉවහල් විය හැකිය.මොළයේ අභ්‍යතර ස්නායු සම්ප්‍රේෂණ ක්‍රියාවළියට අදාළ ස්නායු සෛල අතර කුඩා පරතර අතර පිහිටි රසායනික ද්‍රව්‍ය මඟින් දත්ත සංඥා (Neuron Chemical Transmitter  ) සම්ප්‍රේෂණ කාර්යය සිදුවේ.විකෘතිවීම් සිදුනොවී සැබෑ අයුරින් මේ දත්තසම්ප්‍රේෂණය සිදුවන්නේ නම් මානසික සමතුලිතබව සුරැකේ.නමුදු විවිධ හේතු නිසා මොළයේ රසායනික ද්‍රව්‍ය මඟින් දත්ත සංඥා සම්ප්‍රේෂණ කාර්යයට බාධා පැමිණේ.ඇතැම් අවස්ථාවලදී ඊට නියමිත රසායනික ද්‍රව්‍ය වල හිඟතාවය නිසාද දත්ත සම්ප්‍රේෂණයට බාධා ඇතිවේ.තවත් අවස්ථාවල ප්‍රතිවිරුද්ධ රසායනික ද්‍රව්‍ය (Neuron Anti Chemicals ) මඟින් දත්ත සම්ප්‍රේෂණ කාර්යය පිණිස අවශ්‍යවන රසායනික ද්‍රව්‍ය විනාශ කරනුලබයි.හැඟීම්වලට අදාළ විවිධ සංවේදන (Sense)ඇතිවීමට ඉවහල්වන රසායනික ද්‍රව්‍ය තවත් ප්‍රතිවිරුද්ධ රසායනික ද්‍රව්‍ය මඟින් විනාශ කිරීම නිසා අදාළ සංවේදන නිසි ලෙස ඇති නොවේ.යමෙකුට තමාගේම සිතතුළ ඇති ආකල්ප හා හැඟීම් නිසා ඊට අදාළ රසායනික ද්‍රව්‍යවල ජනනය හා ක්‍රියාකාරීත්වය නිසා දත්ත සම්ප්‍රේෂණයට අත්‍යවශ්‍ය සෙසු රසායනික ද්‍රව්‍ය විනාශවීමට පවා හේතුවිය හැකිය.නිදසුනක් වශයෙන් නිතර අනුන්ට වෛර හා ක්‍රෝධ කරන පුද්ගලයෙකුගේ මොළයේ රසායනික ද්‍රව්‍යවල අසමලිතතාවයක් ඇතිවිය හැකිය.ඊට හේතුව සාමාන්‍ය පියවි මානව ස්වභාවයට ප්‍රතිවිරුද්ධ සිතිවිලි ආකල්ප හා හැඟීම්වලින් පෙලීමට හුරුව තිබීමයි.එවිට එබඳු සිතක් අසාමාන්‍ය හා විකෘති ස්වභාවයකට පත්වීමේ වැඩි සම්භාවිතාවයක් ඇත.එබඳු පුද්ගලයෙකුගේ සිත තුළ මානව හිතවාදී ස්වරූපයට අදාළ සියළු සිතිවිලි ආකල්ප හා හැඟීම් එබඳු අහිතකර රසායනික ද්‍රව්‍ය මඟින් විනාශ කරනු ඇත.එවිට ඒ පුද්ගලයා නොදැනුවත්වම සමාජයට අහිතකර විනාශකාරී පෙළඹීම් සහිත පුද්ගලයෙකු ලෙස සකස් වනු ඇත.ඇනඩ්‍රලීන් හෝමෝනය නීරෝගී පුද්ගලයෙකු තුළ ස්‍රාවය වියයුතු එක්තරා ප්‍රමාණයක් තිබේ.නිතර කෝපවීම,ක්‍රෝධ කිරීම ආදිය නිසා ඇනඩ්‍රලීන් ස්‍රාවයවීම අධිකවිය හැකිය.එසේවනුයේ ජීවවිද්‍යාත්මකව සත්ව ස්වභාවය අනුව සටන්වැදීමට,පලා යාමට ආදී ක්‍රියා සඳහා හෘද ස්පන්දනය වේගවත් කිරීම, සමට දහදිය දැමීම, වේගවත්ව රුධිරය සැපයුම සිදුවීම ආදී ක්‍රියා රැසක් සිදුවීමට ඇනඩ්‍රලීන් හෝමෝනය උපකාරීවන බැවිනි.පුරාණයේදී මෙබඳු ක්‍රියාකාරීත්වයක් සත්ව ජීවිත සුරක්ෂිතව පවත්වාගැනීමට උපකාරීවී තිබේ.සෙසු සතුන්ගේ පහරදීම් හා ගොදුරුකරගැනීම්වලට සාර්ථකව මුහුණදීම සඳහා සටන්වැදීමට හෝ පලායාමට මේ ඇනඩ්‍රලීන් හෝමෝන ස්‍රාවයවීම මහෝපකාරී වී තිබේ.ක්‍රමයෙන් මිනිසා සෙසු සත්ව වර්ගවලට සාපේක්ෂව ශිෂ්ටවත්ම සංස්කෘතිකව දියුණුවත්ම මිනිසාගේ තිබූ සත්ව ස්වභාවයට ආවේණීක යම් යම් ගතිලක්ෂණ ක්‍රමානූකූලව වියැකී යන්නට විය.ඒ අනුව නොදියුණු ගෝත්‍රික මිනිසුන්ට හුරුව තිබූ සටන්වැදීම තුළින් ජීවිතය ආරක්ෂා කරගැනීමේ අවශ්‍යතාව හා දඩයම්කර ජීවිතය ගෙනයාමට තිබූ අවශ්‍යතාව නූතන මිනිසාහට නැත. නමුදු මිනිසා ශිෂ්ටවූවාට ඔහුගේ සිරුරතුළ ක්‍රියාත්මකවන ජීවවිද්‍යාත්මක යාන්ත්‍රනය එසේම අද දක්වාම සිදුවේ.ඒ අනුව ඇනඩ්‍රලීන් හෝමෝනයේ ක්‍රියාකාරී ස්වභාවයද විද්‍යමානය.නමුද වර්තමාන මිනිසාට එදා සිටි මිනිසාගේ ශාරීරික මානසික අවශ්‍යතාවය නැත.එබැවින් ඇනඩ්‍රලීන් බඳු හෝමෝනයක් ස්‍රාවයවීමෙන් අත්වන ප්‍රයෝජනයක් නැත.පහරදීමට පළායාමට වැනි ක්‍රියාවන් නූතන දියුණු සමාජයේදී එතරම් අවශ්‍ය නොවන බැවිනි.එබැවින් එබඳු හෝමෝන වර්ග ස්‍රාවයවීම් නිසා ඇතිවන විෂ සහිත රසායනික ද්‍රව්‍ය සිරුරේත් මොළයේ සෛල තුළත් එක්රැස් වේ.මේ විෂ රසායනික ද්‍රව්‍යවල ක්‍රියාකාරීත්වය නිසා ශාරීරික රෝග රැසක් ඇතිවේ. දියවැඩියාව,අධිරුධිර පීඩනය වැනි රෝග මීට නිදසුන්ය.එසේම මේ විෂ රසායනික ද්‍රව්‍ය මොළයේ ස්නායු සෛල තුළ සිදුවන රසායනික දත්ත සම්ප්‍රේෂණ කාර්යයටද බාධා පමුණුවයි.එවිට එබඳු අයෙකුගේ සිතිවිලි ආකල්ප හා හැඟීම් ස්වභාවික නැත.විවිධ විකෘති සිතිවිලි ආකල්ප හා හැඟීම්වල ගොදුරක් බවට ඒ පුද්ගලයා පත්වේ.මෙබඳු පුද්ගලයෙකුගේ සංජානනය අසාමාන්‍ය විය හැකිය.ඒ අසාමාන්‍ය සංජානනය කිසිම අවස්ථාවකදී අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාවට සමාන නැත.අතීන්‍ද්‍රිය සංජානනය ලැබිය යුත්තේ දීර්ඝව සිදුකරන සදාචාර හික්මීමක ප්‍රතිඵලයක් වශයෙනි.එම සදාචාර හික්මීමේ උත්කෘෂ්ට අවස්ථාව අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියා මඟින් නිරූපණය වේ.අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියා ලෝකයේ සාමාන්‍ය ස්වභාවයට වඩා වෙනස්බව සත්‍යයකි.නමුදු එය විකෘතියක් නොවේ. අයහපත් සිතිවිලි ආකල්ප හා හැඟීම් නිසා සංජානනයේ සිදුවන වෙනස්කම් සාමාන්‍ය ස්වභාවයට වඩා වෙනස්ය.එසේම එය විකෘතියකි.ලෝකයේ සාමාන්‍ය ස්වභාවයට වඩා වෙනස්වූ පමණින් එය සාධක කොටගෙන සෑම අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාවක්ම මානසික රෝගී අවස්ථාවක් සේ සලකා බැහැර කිරීම මේ නිසා වැරදි දෙයක් බව වටහාගත යුතුය.

            මිනිසා ඉන්‍ද්‍රිය ක්‍රියාකාරීත්වය නිසා බාහිර ලොව සංජානනය කරගනියි.නමුදු සෑම අයෙකු විසින්ම සංජානනය කරගනුයේ බාහිර ලොව යැයි තමන් සිතා සිටියද එය සැබෑව නොවේ.සැබෑව නම් බාහිර ලෝකයෙන් ඉන්‍ද්‍රිය ක්‍රියාකාරීත්වය ඇසුරින් අභ්‍යන්තරයට ගන්නා අරමුණු දත්ත සංඥා ලෙසට මොළය කරා සම්ප්‍රේෂණයවී එය මොළය වටහාගන්නා අයුරු අපට සන්නිවේදනයවීමයි. මෙය දීර්ඝ ක්‍රියාවලියක් වුවද ඉතා සීඝ්‍රව සිදුවන බැවින් එහි කාලය ගතවීමක් අපට නොදැනේ.ඒ ක්ෂණයකින්ම සංජානනය සිදුවීම නිසා ඇසින් රූප බලන්නාක් මෙන්ද කණින් ශබ්ද අසන්නාක් මෙන්ද දිවෙන් රස විඳින්නාක් මෙන්ද නාසයෙන් ආඝ්‍රාණ ලබන්නාක් මෙන්ද සමින් ස්පර්ශ ලැබ ගන්නාක් මෙන්ද මනසින් ධම්ම අරමුණු පිළිබඳ මතක ඇතිවන්නාක් මෙන්ද අපට දැනේ.නමුදු එම සියල්ල සිදුවනුයේ මොළයේ දත්ත සම්ප්‍රේෂණ ක්‍රියාවලිය හරහා සිදුවන බාහිර නිකුත් කිරීම් (Out Puts) ලෙසයි.ඉන්‍ද්‍රිය ක්‍රියාකාරීත්වය නිසා බාහිර ලෝකයෙන් ඇතුළට ලබාගනු ලබන (In Puts)  දත්ත සංඥා මොළයේ ස්නායු සම්ප්‍රේෂණය නිසා බාහිර නිකුත් කිරීම් ලෙසට අවබෝධකර ගනියි. ඉන්‍ද්‍රියන් මඟින් බාහිර ලෝකයෙන් ඇතුළට ලබාගනුලබන දත්ත සංඥා හා මොළයේ දත්ත සංඥා සම්ප්‍රේෂණ ක්‍රියාවලිය හරහා සිදුවන බාහිර නිකුත් කිරීම් සමාන අයුරකින් පවතින විටදී සාමාන්‍ය පුද්ගලයෙකුගේ පියවි මානසික මට්ටම සමතුලිතව පවතී.අසාමාන්‍ය මානසික මට්ටමකදී බාහිර ලෝකයෙන් ඇතුළට ලබාගන්නා දත්ත සංඥා හා මොළයෙන් බාහිරව සිදුවන දත්ත සංඥා නිකුත් කිරීම් අතර සමානත්වය ක්‍රමානූකූලව අඩුවී යයි.මෙය සිදුවනුයේ බාහිර ලෝකයෙන් මොළයතුළට ලබාගන්නා දත්ත සංඥා හා මොළයෙන් නිකුත් කරන දත්ත සංඥා අතර පවතින රසායනික ද්‍රව්‍ය වල යම් අසමතුලිතබවක් ඇතිවීම නිසාය.මේ රසායනික ද්‍රව්‍යවල අසමතුලිතබව ඇතිවීම පුද්ගල ආකල්ප, සිතිවිලි හා හැඟීම්වල වෙනස්වීම් නිසාද ඇතිවේ.එවිට ස්නායු සම්ප්‍රේෂණ කාර්යය සිදුවීම සඳහා අත්‍යවශ්‍ය රසායනික ද්‍රව්‍ය ඊට ප්‍රති රසායනික ද්‍රව්‍ය මඟින් විනාශ කිරීම හෝ අඩපණ කර දැමීම සිදුවේ.විෂම සිතිවිලි, ආකල්ප හා හැඟිම් නිසා ජනනය වන විෂ රසායනික ද්‍රව්‍ය ක්‍රියාත්මක වනුයේ විෂ රසායනික ද්‍රව්‍ය ලෙසයි.ස්නායු සම්ප්‍රේෂණයට හිතකර රසායනික ද්‍රව්‍ය හටගැනීම අඩු වීමද ස්නායු සම්ප්‍රේෂණ කාර්යයේ සමතුලිතබව කෙරෙහි බලපාන තවත් සාධකයකි.ඇතැම් විටක ජීව විද්‍යාත්මක හේතු නිසාද පුද්ගලයෙකුගේ මොළයේ ස්නායු සෛල තුළ මෙබඳු රසායනික ද්‍රව්‍ය හටගැනීම අඩුවීමේ ප්‍රවණතාවක් පෙන්නුම් කෙරේ.එබඳු අවස්ථාවල සිදුකෙරෙනුයේ ඒ රසායනික ද්‍රව්‍ය ඖෂධ මාර්ගයෙන් බාහිරව ලබාදීමයි.එයද දීර්ඝ කාලීනව සිදුකළ යුතුදෙයකි.මන්ද මොළයේ අදාළ රසායනික ද්‍රව්‍ය ස්වභාවිකව නිෂ්පාදනය කරන මට්ටම හා සමානව ලබාදීම කළයුතු බැවිනි. නමුදු මෙහිද ගැටළුවක් පවතී.එනම් ඖෂධ ගන්නාතුරු මොළයේ අදාළ රසායනිකද්‍රව්‍ය හිඟබවක් ඇති නොවෙතත් අදාළ ඖෂධ වර්ග ගැනීම නතරකළ විට යළිත් එකී රසායනික ද්‍රව්‍ය හිඟවීම නිසා නැවත වරක් ස්නායු සම්ප්‍රේෂණ කාර්ය අඩාලවීමයි.මෙයට විසඳුම අදාල ඖෂධ දීර්ඝකාලීන ලෙස බාහිරව ගැනීම මඟින් ස්වභාවික ලෙස මොළයෙන් එම ඖෂධ නිෂ්පාදනය වන මට්ටමට ශාරීරික ජීවවිද්‍යා කාර්යභාරය පැමිණවීමයි.මේ ඖෂධ ගැනීම මුඛ හා එන්නත් මාර්ගවලින් ලබාගතහැකිය. කෝපය, පාලනය කරගත නොහැකි සැකය යනාදී මානසික ආබාධ ලක්ෂණ හටගැනීමට හේතුව මොළයේ රසායනික ද්‍රව්‍යවල අසමතුලිතතාව නිසා නිසි පරිදි ස්නායු සම්ප්‍රේෂණ කාර්යය සිදුවීම වැළකීමයි.එවිට ස්නායු සම්ප්‍රේෂණය සිදුවනුයේ බාධාකාරී පසුබිමක් යටතේය.ඇතැම් දත්ත සංඥා සම්ප්‍රේෂණය වන අතර ඇතැම් දත්ත සංඥා සම්ප්‍රේෂණය නොවේ.එවිට සම්ප්‍රේෂණය නොවන්නා වූ දත්ත සංඥා නිසා අදාළ මොළය සංජානනය කරගන්නා තොරතුරුවල අඩුපාඩු ඇතිවේ.මේ අඩුව පිරවීම සඳහා බොහෝවිට සත්‍ය තත්වයෙන් පරිබාහිර ඇගැයුම් හා නිර්ණායක භාවිතා කිරීමට සිදු වීමේ අහිතකර ප්‍රතිඵලය විවිධ භ්‍රාන්ති හා මායාමය තත්වයන් අතර සිතිවිලි සිරගතවීමයි.හිස්ටීරියා තත්ත්ව බිය හා සැකය බඳු අයහපත් මානසික ස්වභාව රැසක් හටගැනීමට මෙවැනි මනෝභාවයක් බෙහෙවින්ම ඉවහල්වේ.කෝපය,ක්‍රෝධය හා සැකය බඳු අයහපත් මානසික ලක්ෂණ සාමාන්‍ය පියවි මිනිසෙකුට පවා හටගනියි.නමුදු මොළයේ රසායනික ද්‍රව්‍යවල සමතුලිතබව නිසා එබඳු දේ සාමාන්‍ය පුද්ගලයෙකුට පාලනය කරගත හැකිය.නමුදු මොළයේ එබඳු සිතිවිලි පාලනය කරගැනීම සඳහා අවශ්‍ය රසායනික ද්‍රව්‍ය හිඟ පුද්ගලයෙකුට සිය සිතතුළ ඇතිවන එබඳු අයහපත් මානසික ආවේග පාලනය කරගැනීමට නොහැකිවේ.එහි ප්‍රතිඵලය තමාගේ මනස පාලනය කළ නොහැකි වීමයි.මෙසේ පාලනය කරගැනීමට නොහැකිවීම නිසා තමාගේම සිතේ ඇතිවන අයහපත් ආකල්ප සිතිවිලි හා හැඟීම්වල ගොදුරක් වීමට ඒ පුද්ගලයාටම සිදුවේ.එහි ප්‍රතිඵලය මානසික රෝග ඇතිවීම වේ.මානසික රෝග කායික රෝග මෙන්ම මනසේ ඇතිවන එක්තරා රෝගී තත්වයකි.ඊට අවශ්‍ය චර්යා හෝ ඖෂධ ප්‍රතිකාර යෙදීමෙන් අදාළ රෝග සුවකරගත හැකිය.

            මේ මානසික සෞඛ්‍ය අහිමිවීම නිසා ඇතිවන විවිධ රෝගී ලක්ෂණ අතර භ්‍රාන්ති හා මායා ආදී දර්ශන ප්‍රමුඛ ස්ථානයක් ගනියි.මෙබඳු භ්‍රාන්ති මායා සිතිවිලි, ආකල්ප, හැඟීම් හා දර්ශන වැනි දේ සැබෑ ලෝකයේ පවතින දේවලට වඩා වෙනස් ස්වභාවයක් ගනියි.අතීන්‍ද්‍රිය සංජානනය නිසාද යමෙකු තුළ ඇතිවනුයේ සාමාන්‍ය ඉන්‍ද්‍රිය සංජානනයට වඩා වෙනස් දේවල්ය.මෙබඳු වෙනස්කම් පිළිබඳ සූක්ෂම වෙනස නොදන්නා බොහෝ අය මතුපිටින් ඇති සමානකම මත පමණක් සැසඳීමට වෑයම් කරනබව පෙනෙන්නට තිබේ.මොළයේ ස්නායු සෛල තුළ සිදුවන රසායනික සම්ප්‍රේෂණ කාර්යය සඳහා උපයෝගීවන රසායනික ද්‍රව්‍ය වල ක්‍රියාකාරීත්වය ඉතා සංකීර්ණය.තවමත් නවීන විද්‍යාව මඟින් සොයා නොගන්නා ලද අභිරහස් රසායනික ද්‍රව්‍ය(Secret Chemicals)මේ රසායනික සම්ප්‍රේෂණ කාර්ය සඳහා උපයෝගී වනබව විද්‍යාඥයින් විසින් සොයාගෙන තිබේ.මේ අභිරහස් රසායනික ද්‍රව්‍යවල ක්‍රියාකාරීත්වය නිසා මිනිසා තුළ ඇතිවන සිතිවිලි ආකල්ප හා හැඟීම්වල විවිධ වෙනස්කම් ඇතිවන බව මෙහිදී පැහැදිලිවී ඇත.ස්නායු සම්ප්‍රේෂණයේදී යම් රසායන ද්‍රව්‍ය තවත් ප්‍රති රසායන ද්‍රව්‍ය මඟින් විනාශ කර හෝ අඩපණ කර දමන බව පෙනීගොස් ඇත.එසේම ස්නායු සම්ප්‍රේෂණයේදී ඊට ඉවහල්වන රසායන ද්‍රව්‍ය තවත් රසායන ද්‍රව්‍ය මඟින් වඩාත් ප්‍රබලබවකට පත් කරන බව සොයා ගෙන තිබේ.මේවායේ ක්‍රියාකාරීත්වය අතිශය සූක්ෂම මට්ටමේ පවතින බැවින් පහසුවෙන් හඳුනාගැනීමට හෝ අර්ථකථනය කිරීමට අපහසුවී ඇත.ඇනඩ්‍රලීන් හොමෝනය සිරුර තුළ සිදුවන විවිධ ජෛව පරිවෘත්තීය ක්‍රියා සඳහා අත්‍යවශ්‍යය.ඇනඩ්‍රලීන්හි ක්‍රියාකාරීත්වය නිසාම කෝපය,ක්‍රෝධය,බිය,නපුරුකම,ඊර්ෂ්‍යාව බඳු සටිඝ සම්ප්‍රයුක්ත මානසික ආකල්ප සිතිවිලි හැඟීම් ඇතිවේ.මේ අයහපත් මානසික ආකල්ප දුරුකිරීමට නම් ඇනඩ්‍රලීන් හෝමෝනය ස්‍රාවයවීම නතර කිරීම ප්‍රායෝගික විසඳුමක් නොවේ.එය ඊට වඩා අතුරුප්‍රතිඵල ඇතිකරවන විසඳුමක් වන නිසාය. මේ නිසා ඇනඩ්‍රලීන් හෝමෝනය ස්‍රාවයවීම නතරකිරීම සිතේ කෝප සහගත හැඟීම් දුරුකිරීමට විසඳුමක් ලෙස සැලකිය නොහැකිය.මන්ද කෝපය මෙන්ම සිරුර තුළ සිදුවන ජෛව රසායනික ක්‍රියාවලිය සාර්ථකවීමට ඇනඩ්‍රලීන් අත්‍යවශ්‍ය බැවිනි.එසේ නම් අනාගාමී මාර්ගඵල ලාභීන්ගේ සිත තුළ ද්වේෂය ඇති නොවීමට බලපාන ජෛව විද්‍යාත්මක හේතුව කුමක්වියහැකිදැයි ගැටළුවක් ඇතිවේ.අනාගාමී මාර්ගඵල ලාභින්ගේ සිරුරතුළ ඇනඩ්‍රලීන් හෝමෝනය ස්‍රාවයවීම නතරවන්නේ නම් ඇනඩ්‍රලීන් හෝමෝනය ඉවහල්කරගෙන සිරුරතුළ සිදුවන ජෛව විද්‍යා ක්‍රියාකාරීත්වය ඉන් පසුව අඩාලවීමට ඉඩතිබේ.මෙහි මනෝවෛද්‍ය විද්‍යාත්මක පසුබිම නම් එබඳු උතුමෙකුගේ මනස තුළ ස්නායු සම්ප්‍රේෂණය කාර්යය සිදුවීමේදී කෝපය ඇතිවීමට ඉවහල්වන රසායන ද්‍රව්‍ය තව ප්‍රති රසායන ද්‍රව්‍යයක් මඟින් විනාශකර දමනු ලබන බවයි.මෙහිදී ඇනඩ්‍රලීන් හොමෝනය තිබීම හෝ නොතිබීම වැදගත් සාධකයක් ලෙස සලකා නැත.ස්නායු සම්ප්‍රේෂණයේදී රසායනික ද්‍රව්‍ය විනාශ කළ හැකි මෙබඳු ප්‍රති රසායන ද්‍රව්‍ය තවමත් නිසි ලෙස හඳුනාගෙන නැති අතර ඒවායේ ක්‍රියාකාරී ස්වභාවයද නිශ්චිතව අවබෝධ කරගෙන නැත.මනෝවෛද්‍ය විද්‍යාව විසින් මෙබඳු රසායන ද්‍රව්‍ය හඳුන්වනු ලබන්නේ හඳුනානොගත් අභිරහස් රසායන ද්‍රව්‍ය වශයෙනි.සැබවින්ම මානව මොළය තුළ මෙබඳු රසායන ද්‍රව්‍ය විශාල ප්‍රමාණයක් තිබිය හැකිය.කවදා හෝ මේ රසායන ද්‍රව්‍ය හඳුනාගත හැකි පසුබිමක් ඇතිවූයේ නම් එය නූතන මනෝවෛද්‍ය විද්‍යාවේ විශාල පිම්මක් වනු ඇත.යමෙකු භාවනානුයෝගීව විසීමේදී හඳුනා නොගත් අභිරහස් රසායන ද්‍රව්‍ය එම පුද්ගලයාගේ මොළය තුළ වර්ධනය වේ.එම රසායන ද්‍රව්‍ය සකස්වීම සිදුවනුයේ ඊට අනුරූප ජෛව විද්‍යාත්මක පසුබිමක්තුළ මානසික ආකල්ප, සිතිවිලි හා හැඟීම් බලපෑ විටදීය.නිදසුනක් ලෙස මෛත්‍රිය පුරුදු පුහුණු කරන පුද්ගලයෙකුගේ මානසික ආකල්ප, සිතිවිලි හා හැඟීම් මෛත්‍රී කිරීමට අනුරූප ලෙසින් සකස්වේ.ඒ පුද්ගලයාගේ මනස හා සිරුර කෝප සහගත ආකල්ප,සිතිවිලි හා හැඟීම් දැරීමට පුරුදුවී අයෙකුගේ මනස හා සිරුරට වඩා ක්‍රියාශීලි බවින් වැඩිය.අනාගාමී මාර්ගඵල ලාභියෙකුගේ ඇනඩ්‍රලීන් සිරුරේ තිබුණද ඒ උතුමාතුළ කෝපය ඇති නොවේ.එහිදී සිදුවනුයේ ඇනඩ්‍රලීන් උපකාරීවන පරිවෘත්තීය ක්‍රියාව පමණක් සිරුරතුළ සිදුවීම පමණි.මින් පැහැදිලිවනුයේ හුදෙක් හෝමෝනවල ක්‍රියාකාරීත්ව රටාව පමණක්ම යමෙකුගේ මනසට බල නොපාන බවයි.

            මීට සමාන තවත් නිදසුනක් නම් අනාගාමී උතුමෙකුතුළ කාම රාග සමුච්ඡේදය වශයෙන්ම ප්‍රහීණකර තිබීමයි.මින් අදහස්වනුයේ කාමරාගය යටපත්කර තිබීම නොවේ.කාමරාගය නම් ලිංගික ආශාවයි(Sex Feelings).මේ ලිංගික ආශාව වූ කලී සිය වර්ගයාගේ අඛණ්ඩ පැවැත්ම ආරක්ෂාකර තැබීම සඳහා සකස්ව ඇති ජෛව විද්‍යාත්මක උගුලෙහි ඇමයි.මේ උගුල ක්‍රියාත්මකවීමට නම් මේ ඇම ගිලීම සඳහා ආකර්ශණය වන ප්‍රතිවිරුද්ධ පාර්ශවික ලිංගික සත්වයින් දෙදෙනෙකු සිටිය යුතු වේ.ලිංගික ආශාව නමැති මේ ඇම නොමැති නම් කිසිදු අයෙකු මේ ජෛව විද්‍යාත්මක උගුල වෙත මේ අයුරින් ආකර්ශණීය ලෙස ඇදී නොයනු ඇත.මනුෂ්‍ය වර්ගයා ඇතුළු සියළු ජීවීන් සුඛ වේදනාව විඳීමට ඉතා විශාල ආකර්ශණයක් දක්වන බව පැහැදිලිය.බොහෝවිට සුඛ වේදනාව ලෙස සලකා මිනිසුන් විඳින ඇතැම් දේ සැබවින්ම සුවයක් නොවනබව ඒ පිළිබඳ විචාරපූර්වකව සලකා බලන අවස්ථාවලදී පෙනී යයි.ශරීරයෙහි සිදුවූ වණයක් කාලයක් යාමේදී කැසීමට පටන් ගනියි.වණයෙහි ඇති මේ කැසීම මහත් සුවයකි.එහෙත් කැසීම නිසා වණය යළි විශාල තුවාලයක් බවට පත්ව එයින් වේදනාව ඇතිවේ.එබැවින් වණයෙහි කැසීම තාවකාලික දෙයකි.එමෙන්ම මිනිසුන් සුඛ වේදනාව නිසා එය විඳීමට ආකර්ශණයවීමද වණයෙහි තාවකාලික කැසීම හා සමාන දෙයක්බව දත යුතුවේ. කාමරාගයෙහි පවතින වණය කසනවිට ඇතිවන සුවය මෙන්වූ ඉතා ස්වල්ප ස්පර්ශ වේදනාවක් විඳීමට ලොල්වී ඊට වඩා ඉතා විශාල අනර්ථයක් සිදුකරගන්නා බව බොහෝ අය නොසිතති.මෙම ලිංගික ආශාව අනාගාමී උතුමන් සමුච්ඡේද ප්‍රහාණය කරනුයේ හුදෙක් අවබෝධය මතය.කාමරාග යටපත් කිරීමක් එහි නැත.අවබෝධය හා වටහාගැනීම නිසා කාමරාග ඇතිනොවීමක් එහි ඇත.එම තත්වය වණය වණයක් බව වටහාගැනීම නිසා තවදුරටත් නොකසා සිටීමට සමානය.එසේම කාම රාගය මොළයෙහි ස්නායු වල රසායන සම්ප්‍රේෂණ ක්‍රියාවේදී ඇති වන එක් මනෝභාවයක් පමණි. ස්නායු සෛලතුළ සිදුවන රසායන ද්‍රව්‍ය සම්ප්‍රේෂණ ක්‍රියාවළියට සමගාමීව ලිංගික හෝමෝනවල ස්‍රාවයවීම සිදුවේ.මේ ලිංගික හෝමෝන ස්‍රාවයවීම නිසා ලිංගේන්‍ද්‍රියයන් උත්තේජනයවේ.සිරුර ලිංගික කටයුතුවල නිරතවීමට සූදානම් කෙරේ.ස්ත්‍රී පුරුෂ වශයෙන් ඇතිවන ලිංගික හොමෝන වර්ග මඟින් සිරුරේ සෙසු පරිවෘත්තීය ක්‍රියා සමහරක්ද සිදුවේ.මේ නිසා එබඳු කාමරාගය ප්‍රහීණ කිරීමට එබඳු හෝමෝන ස්‍රාවයවීම නතරකිරීම විසඳුමක් නොවේ.මෙහිදී ලිංගික හොමෝන ස්‍රාවය වීම අඩුකිරීමට හෝ නතරකිරීමට වෑයම් කිරීමට වඩා ප්‍රායෝගිකම විසඳුම නම් ස්නායු සම්ප්‍රේෂණ කාර්යයේදී ලිංගික හැඟීම් ඇතිවීමට බලපාන රසායන ද්‍රව්‍ය ප්‍රති රසායන ද්‍රව්‍ය මඟින් අඩාලකිරීමයි. ප්‍රතිවිරුද්ධ ලිංගිකයෙකු පිලිබඳ සිතට කාමරාගය ජනනයවීම සංජානනය මත සිදුවන්නකි.මෙහි දී සිදුකරනුයේ කාමරාග ජනනයවීමට අදාළ සංජානනය වෙනස්කිරීමයි.මේ වෙනස්කිරීම සාර්ථක බවට පත්වීමේ අවස්ථා සෝවාන්, සකෘදාගාමී හා අනාගාමී යන අවස්ථාවලදී දැකගත හැකිය.මෙහි අතීන්‍ද්‍රිය සංජානනය ලෙස සලකා ඇත්තේ සාමාන්‍ය ඉන්‍ද්‍රිය සංජානන මඟින් එබඳු ලෙස සංජානන හැකියාවක් ලබාදිය නොහැකි නිසා විය යුතුය.රසායනික සම්ප්‍රේෂණය වෙනස්වීමට නම් ආකල්ප සිතිවිලි හා හැඟීම් යන සියළු දේ වෙනස්විය යුතුය.මෙයද ක්ෂණික වෙනස්වීමක් නොව දිගු කලක් තිස්සේ මහත් කැපවීම තුළින් ක්‍රමිකව ලබාගත යුතු වෙනසකි.මෙහිදී කාමරාග සිතට ඇතිකරවන සරාගී සංජානන මොළයේ ස්නායු සෛල වෙත ලැබුණද එහි අවසන් අදියර වන රසායනික ද්‍රව්‍ය සම්ප්‍රේෂණයේදී එම සරාගී සංජානන සියල්ල විරාගී සංජානන බවට පරිවර්තනයවේ.මේ සඳහා ආත්ම සංඥාව, සුඛ සංඥාව හා නිත්‍ය සංඥාව යන අති ප්‍රබලවූ සංඥා දෙකක් බිඳ දැමීමට හැකි විය යුතුය.මෙහිදී ආත්ම සංඥාව අනාත්ම සංඥාවෙන්ද සුඛ සංඥාව දුක්ඛ සංඥාවෙන්ද නිත්‍ය සංඥාව අනිත්‍ය සංඥාවෙන්ද බිඳ දැමීමට හැකියාව ලැබෙන පරිද්දෙන් මනසට අවබෝධකළ හැකිවිය යුතු වේ.අතීන්‍ද්‍රිය සංජානනය ලෙස මෙහිදී ක්‍රියාත්මකවනුයේ සාමාන්‍ය අය පුදුමයට පත්කරවන විශ්මිත ක්‍රියාකාරකම් නොවේ.එහිදී සාමාන්‍ය පුද්ගලයෙකුට කිසිදා සිදුකිරීමට අපහසු මනුෂ්‍ය ස්වභාවයට වඩා හාත්පසින්ම වෙනස් සිතිවිලි ආකල්ප හා හැඟීම් ඇතිකරගැනීමට යොමුවීමයි.මෙය සාමාන්‍ය මනුෂ්‍ය ස්වභාවයට වෙනස්වුවද එය කිසිසෙත් මානසික අසමතුලිතතාව නිසා ඇතිවන අසාමාන්‍ය තත්වයක් නොවේ.මානසික අසමතුලිතතාව නම් සිත අපරිසිදුවීම නිසා හටගැනෙන විකෘතියකි. නමුදු සාමාන්‍ය මනුෂ්‍ය ස්වභාවය අභිබවා උත්තරීතර තත්වයකට සිත පිරිසිදු කිරීම නිසා කෙළෙස් ඇති නොවීම විකෘතියක් නොවේ.සාමාන්‍ය තත්වයට වඩා වෙනස්වුවත් එය සාමාන්‍ය ස්වභාවයේම වඩා උත්තරීතරවූ මනසෙහි ඇති සිතිවිලිවල එක්තරා පිරිපහදුවූ තත්වයකි.

            බිය,තරහ,සැකය,දුක හා ඊර්ෂාව ආදිය මානසික හැඟීම්ය.එසේම මේවා දෝස මූලය යන එකම අකුසල මූලයෙහි විවිධ ප්‍රභේද වේ.මේ ප්‍රභේදවල විවිධ හැඩතල හා පැහැය නිසා මතුපිටින් එය නිරීක්ෂණය කරන අවස්ථාවලදී වෙනස්කම් දැකිය හැකිය.නමුදු ඒවා මතුපිටින් ඇතිවන විවිධ වෙනස්කම් මිස පාදක ආකෘතියේ ඇති ප්‍රබල වෙනසක් නොවේ.මේ හේතුව නිසා බිය,තරහ,සැකය දුක හා ඊර්ෂාව වැනි මානසික අභිප්‍රේරණ ඇතිවීමේදී සිතතුළ දෝෂ මූලයෙන් ඒවා මතුවනබව දත යුතුය.සාමාන්‍යයෙන් නිරෝගි පුද්ගලයෙකුට ඉහතකී අයුරින් අභිප්‍රේරණ ඇතිවී ස්වල්ප වේලාවක් ඇතුළත යළි මානසික සමතුලිතතාව ඇතිවේ.නමුදු මානසික රෝගී පුද්ගලයින්තුළ ඇති මෙබඳුවූ අභිප්‍රේරණ නිසා ඇති වන මානසික අසමතුලිතතාව යළි නිවැරදි කර ගැනීමට ඒ අයට නොහැකිය.  භාවනානුයෝගීන් කාමරාගය පාලනය කරගැනීම සඳහා එබඳු අරමුණු විෂයෙහි ඇතිකර ගන්නාවූ නොකැමැත්ත පටික්කූල මනසිකාරය ලෙස දහමේ විස්තර වේ.මේ පටික්කූල මනසිකාරය වනාහී ද්වේෂය මූලික කරගත්  පටිඝ සම්ප්‍රයුක්ත පිළිකුලක් නොවේ.විශාදය බඳු මානසික රෝගී අවස්ථා වලදී ඇතිවන ද්වේෂය මූලික කරගත් පටිඝ සම්ප්‍රයුක්ත මානසික ස්වභාවය කාමරාගය හික්මවීම උදෙසා ඇති කරගත් ප්‍රඥා මූලික පටික්කූල මනසිකාරයට අභ්‍යන්තරගතව කිසිසේත් සමාන නැත. නමුදු ඇතැම් අවස්ථාවලදී කෙනෙකුට සිතෙන්නේ බාහිර මේ චිත්ත ගති ස්වභාව දෙක එකසමාන ලෙසටය.ඊට හේතුව මේ චිත්ත ස්වභාව දෙකෙහිම යම් යම් පොදු සමානකම් බාහිරින් නිරීක්ෂණය කළහැකිවීමයි.කාමරාගය සිත ඇලෙන,වසඟ කරවන ස්වභාවයයි.පටික්කූල මනසිකාරයෙහි මේ ඇලෙන ස්වභාවයට ප්‍රතිවිරුද්ධ ලක්ෂණවන නොඇලීම දක්නට ඇත.ද්වේෂයෙහි ඇති ගැටීම නම් නොඇලීම නොව අරමුණුවල ගැටෙන ස්වභාවයයි.ගැටීම යනුද ඇලීම හා සමාන ප්‍රතික්‍රියාවක් බව වටහාගැනීමට බොහෝ දෙනෙකුට දුෂ්කරවී ඇත්තේ ඒ මානසික මට්ටමෙහි ඇති සියුම්බව නිසාය. බාහිර අරමුණු නිසා සිත වෙනස්වීමකට ලක්වීම ඇලීමෙහි මෙන්ම ගැටීමෙහිද විද්‍යමානය.එසේවුව ද නොඇලීමෙහි දක්නට ලැබෙනුයේ ඒ කිසිදු බාහිර අරමුණකින් සිත වෙනස්වීමකට ලක් නොවූ බවකි.පටික්කූල මනසිකාරයෙහිදී සිදුකරනුයේ මේ නොඇලීම සිතට මැනවින් ප්‍රගුණකිරීමයි.මේ නොඇලීම විරාගයට තරමක් ආසන්නය.මෙහිදී සමථ හා විපස්සනා මානසික මට්ටම්වල විද්‍යමාන අති සියුම් වෙනස මත පමණක් පටික්කූල මනසිකාරය හා විරාගය අතර සුක්‍ෂම පරතරයක් දක්නට ලැබේ.විපස්සනා දැකීම මත ඇතිවන විරාගයතුළ පටික්කූල මනසිකාරයෙහි විද්‍යමානවූ නොඇලීම දක්නට ලැබේ.නමුදු එය කාමරාගය යටපත්කිරීමෙන් ඇතිවන තාවකාලික නොඇලීමක් නොවීම පමණක් විපස්සනා දැකීමේ විද්‍යමාන අතිරේක ලක්ෂණයක් ලෙස පෙන්වාදිය හැකිය.අරමුණුවල ගැටීම නිසා කෝපය,ක්‍රෝධය,ඊර්ෂ්‍යාව හා ද්වේෂය බඳු අහිතකර මානසික අභිප්‍රේරණ හටගනියි. මෙබඳු අහිතකර මානසික ලක්ෂණ කෙළෙස් නමින් හැඳින්වේ.විශාදය බඳු මානසික රෝග ඇති වන්නේ දීර්ඝ කාලයක් තිස්සේ මෙබඳු මානසිකත්ව රටාවකට හුරුව සිටීම නිසා මොළයේ ස්නායු දත්ත රසායනික ද්‍රව්‍ය සම්ප්‍රේෂණයට ඒවා බලපෑම නිසාය.එවිට මොළයේ රසායනික ද්‍රව්‍යවල ඇති සමතුලිතබව නැතිවී යයි.රසායනික ද්‍රව්‍ය ක්‍රියාකාරීත්වයට බාධා ඇතිවේ.ඇතැම් රසායනික ද්‍රව්‍ය අවශ්‍ය පමණ නැතිවීමෙන් නිසි ලෙස ස්නායු දත්ත සංඥා සම්ප්‍රේෂණය නොවේ.එවිට මොළයෙහි විවිධ අසාමාන්‍යතා ඇතිවේ.හැඟීම් පාලනයෙහි අසමත්වීම,විවිධ භ්‍රාන්ති,මායා දර්ශණ පෙනීම ඇති වේ.භින්නෝන්මාදය බඳු අවස්ථාවලදී සාමාන්‍යයෙන් ඕනෑම අයෙකුට ඇතිවන බිය පාලනය කර ගැනීමට නොහැකිවීමෙන් ඒ නිසා ඇතිවන සෙසු අයහපත් මානසික තත්වවලට ගොදුරුවීමට සිදු වේ.පටික්කූල මානසික ස්වභාවය වැඩීම නිර්දේශ කරඇත්තේ ද්වේෂ චරිතයාට නොවේ.සරාගී වූ චරිත ලක්ෂණ ඇති අයෙකුට ඇලීම් සහගත මානසික මට්ටමින් ඉවත්වීම මනෝප්‍රතිකාරයකි.එබඳු අයෙකුට නොඇලීම ප්‍රගුණ කරවීම පටික්කූල මනසිකාරයේදී සිදුවේ.නමුදු නොඇලීම ප්‍රගුණ කලද එසේ කරනුයේ බුද්ධිය හා ප්‍රඥාමය වටපිටාවක් තුළ නොවේ.සිත පටික්කූල අරමුණක හික්මවීමක් මිස එම පටික්කූල අරමුණෙහි යථා ස්වභාවය වටහාදීමට සමථ භාවනා ක්‍රමය අසමත්ය.විපස්සනා භාවනා ක්‍රමය සකස්වී පවතින්නේ සිත හික්මවීම පමණක්ම අරමුණුකරගෙන නොවේ.බුද්ධිමත් බව ප්‍රඥාව ඥාණය ඇතිකරවීම විපස්සනා භාවනාවේ කාර්යභාරයයි.විපස්සනා භාවනාවේදී සිත හික්මවනුයේ මේ බුද්ධිය ප්‍රඥාව හා ඥාණය පාදකකොට ගෙනය.මේ නිසා විපස්සනාවේදී මූලික වනුයේ බුද්ධිය, ප්‍රඥාව හා ඥාණයයි. විපස්සනාවේදී බුද්ධිය, ප්‍රඥාව හා ඥාණය පාදකකොටගෙන හික්මවෙන සිත යළිදු කිසිම හේතුවක් නිසා අපිරිසිදුවීමකට ලක්නොවේ.මාර්ගඵල ලාභීන් ලැබූ ඒ මාර්ගඵල ලාභයෙන් කිසි දිනෙක නොපිරිහෙන්නේ ඒ නිසාය.පටික්කූල මනසිකාරය වැඩීමේදී ඒ සඳහා යොදා ගනු ලබන මිනිස් සිරුරේ විවිධ කොටස් හා මිනිස් සිරුරේ ජීවය නැතිව යාමෙන් පසු සිරුර දිරා යන විවිධ අවස්ථා නවයක් හා දහකයක් පිළිබඳ සිහි නුවණින් සලකා බැලීම සිදුකෙරේ. මිනිස් සිරුරේ විවිධ කොටස් පිළිබඳව පටික්කූල මනසිකාරය වැඩීම දෙතිස් කුණප කොට්ඨාශයන් පිළිබඳ පිළිකුල් භාවනාව යනුවෙන් හැඳින්වේ.එසේම මියයාමෙන් පසුව මෘතදේහය දිරායන විවිධ අවස්ථා නවයක් පිළිබඳව සිහි නුවණින් සැලකීම නව සීවථක පබ්බය ලෙසද එබඳු අවස්ථා දහයක් පිළිබඳව ඒ අයුරින්ම සිහි නුවණින් සැලකීම දස අසුබය ලෙසද හැඳින්වේ.සිය චරිත ස්වභාවය ඉතා නිවැරදි ලෙස හඳුනාගෙන රාග චරිතයා මේ පටික්කූල මනසිකාරය වැඩීම නිසා කාමරාගී සිතිවිලි අඩුවීමට එය තුඩුදෙයි.නමුදු ද්වේෂ චරිතයා පටික්කූල මනසිකාරය වැඩීමේදී ඒ පුද්ගලයාගේ යටි සිතතුළ නිදන්ව ඇති ද්වේෂය පාදකකර ගත් බිය,තරහව,ගැටීම,ඊර්ෂ්‍යාව ආදී දුර්ගුණ පටික්කූල මනසිකාරයෙහි ස්වරූපයෙන් ඉස්මතුවිය හැකිය.එබඳු අවස්ථාවලදී තම සිත තුළ ඇති දුර්ගුණ නිසි ලෙස හඳුනානොගෙන දිගින් දිගට ද්වේෂ මූලය වර්ධනය කිරීමේ ඉඩකඩක් පවතී.ඇතැම් අවස්ථා වලදී විශාදයට පවා හේතුවිය හැකි අව මානසික අවස්ථාවන්ට පවා මේ පුද්ගලයා එලඹිය හැකිය. නිදසුනක් ලෙස පටික්කූල මනසිකාරයට අයත් දෙතිස් කුණප කොටස්,නව සීවථය,දස අසුබය ආදී භාවනා වඩන පුද්ගලයාගේ ද්වේෂ මූලය ඉස්මතුවීමෙන් ඒ පුද්ගලයා හුදකලා අවස්ථාවලදී බියට පත්විය හැකිය.රාත්‍රි සිහිනෙන් පවා තමා භාවනා වශයෙන් වැඩී පිළිකුල් බිය ජනක අරමුණු දෑසට සැබවින්ම පෙනී ඒවායෙහි ඇති විකාරරූපී හා භයංකර ස්වරූපයට ඉතා තදින් බියපත්විය හැකිය. එවිට මනෝවිද්‍යාවේ මානසික අසමතුලිතතාව නිසා ඇතිවන භ්‍රාන්ති (Phobia) නමින් හැඳින්වෙන මානසික රෝගී අවස්ථාවන්ට පවා පත්වීමේ හැකියාවක් ඇත.හුදකලා ස්ථානවල තනිවම සිටිමින් අප්‍රියජනක අරමුණු ඉලක්ක කරගනමින් පටික්කූල මනසිකාරයෙහි යෙදෙන බොහෝ අයට මෙම අවස්ථාවන්ට මුහුණදීමට සිදුවේ.සැබවින්ම බෞද්ධ භාවනාක්‍රමවල මෙබඳු පටික්කූල මනසිකාරය පෙරටුකොට ගත් අරමුණු හා ස්ථාන ආශ්‍රිතව භාවනාවේ යෙදීම නිර්දේශ කර ඇත්තේ ඊට සුදුසු වූ පුද්ගලයින්ට පමණි.තෙළෙස් ධූතාංග අතර සෝසානිකාංගය ලෙස හැඳින්වෙනුයේ සොහොනෙහි වාසය කිරීමයි.මේ ධූතාංග සමාදන්වූ විට සිදුකරනුයේ දැන්විය යුතු යැයි බුදුරදුන් නියම කර ඇති අයට පමණක් දන්වා රාත්‍රියේ සොහොනට එළඹ පාන්දර යළිත් සොහොනෙන් නික්මීමයි. මුළු රාත්‍රිය මෘතදේහ දමා ඇති පාළු සොහොනක ගතකිරීම මෙහි අභිප්‍රායයි.සෝසානිකාංගය සමාදන්වූ පුද්ගලයා රාග චරිතයක් ඇති අයෙකු නම් සිතේ පවතින ඇලීම් සහගත මානසික මට්ටම වෙනස් කිරීම මෙහි පරමාර්ථයයි.නමුදු ද්වේෂ චරිතයක් ඇති අයෙකුට මේ ක්‍රමවේදය නොගැලපිය හැකිය.

            ඉතා තදින් බියට පත්වූ අවස්ථාවලදී මායාමය හා භ්‍රාන්ති අවස්ථා කෙනෙකුතුළ ඇතිවිය හැකිබව මනෝවිද්‍යාවේ සඳහන්ය.මේ නිසා හැකිතාක් බිය නොවී සිටීමේ වැදගත්කම එහිදී දැඩි ලෙස අවධාරණය කෙරේ.පාළු හුදකලා ස්ථාන ආශ්‍රිතව කෙනෙකුගේ සිතට බිය ඇතිවීමේ අවස්ථා පවතී.එබඳු ස්ථානයකදී හෝ අවස්ථාවකදී සිත තුළ ඇතිවන බිය රූපාකාරයෙන් මනෝද්වාරයට අරමුණු වියහැකිය.එබඳු අවස්ථාවන්හිදී බොහෝවිට සෙසු ඉන්‍ද්‍රියන්ට පවා මනෝද්වාරයට අරමුණු වූ බිය ඉපිදවීමට හේතුවූ අරමුණු ඇතිවීමේ ඉඩකඩක් පවතී.සමහරුන්ට බියජනක අරමුණු දර්ශනය වීම,එබඳු ශබ්ද ශ්‍රවණයවීම,එබඳු ගන්ධය ආඝ්‍රාණයවීම,එබඳු ස්පර්ශ ඇතිවීම,එබඳු රසයන් ඇතිවීම සිදුවනුයේ මේ තත්වය යටතේය.බොහෝ අවස්ථාවලදී ඇතැම් පුද්ගලයින්ට පටික්කූල මනසිකාර භාවනා වැඩීමේදී ද්වේෂ මූලය මතුව ඒම නිසා බියකරු රූප දැකීම ආදී දේ නිසා භාවනාව නිසිසේ කර ගැනීමේ අපහසුතාවලට මුහුණපෑමට සිදුවිය හැකිය.බුරා පනින සුනඛයින්,ගිනිදැල්,යක්‍ෂ ප්‍රේත හා එබඳු භයංකර රූප ආදීදේ භාවනාව සිදුකර යන අතරතුරේදී දර්ශනයවියහැකිය.රාග චරිතයෙකු තුළ ඇති කාමරාගය මෙලෙස ඉස්මතුවීම නිසාද භාවනාව කරගැනීමේදී අපහසුතා ඇතිවිය හැකිය. බොහෝවිට පටික්කූල මනසිකාරය වැඩීමේදී රාග චරිතයාගේ කාමරාගය ඉස්මතුවීමේ අනතුරක් ඇති නොවෙතත්,විදර්ශනා වැඩීමේදී එය පටික්කූල මනසිකාරය ඔස්සේ නොව ප්‍රඥාව පෙරටුකර ගෙන සිදුකරන බැවින් මනෝද්වාරය තුළ සැඟව ඇති කාමරාගය චිත්ත රූප ලෙසට ඉදිරිපත් විය හැකිය.එබඳු බොහෝ අවස්ථාවලදී භාවනාවේ සමාධියට අනතුරු කරන නයෙකු හෝ සර්පයෙකු ලෙසට කාමරාග සංඥාව ඉස්මතුවිය හැකිය.බටහිර මනෝවිද්‍යාවේද කාමය සර්ප සංකේතයතුළින් නිරූපණයකොට දක්වා ඇති අයුරු දැකගත හැකිය.විදර්ශනාව නම් සිත අපවිත්‍රකරන සිතිවිලි වල අවසාන මූලය දක්වා අති සියුම්ව විග්‍රහකොට විශ්ලේෂණයකර බිඳ දමන ක්‍රමවේදයයි.එහිදී මෙසේ බිඳ දැමෙන කිසිදු අයහපත් සිතිවිල්ලක් පසු අවස්ථාවකදී ඇති නොවේ.එහිදී සිතේ හැඟීම් යටපත් කිරීම නොව ඒවා අවබෝධයෙන් තේරුම්ගැනීම ඔස්සේ යළිත් ඇති නොවේ.රාගය හෝ ද්වේෂය යටපත් කිරීමට වඩා එය ඇතිවීමට හේතුව ඇතිවීම මනාව අවබෝධයෙන් තේරුම්ගත් විට යටපත් කිරීමට අමුතු වෙහෙසක් ගතයුතු නැත.ඒ අවබෝධයෙන් තේරුම්ගැනීම සමඟම ඒ සිතිවිලි දුරුවී යාමට පටන් ගනියි.මාර්ගඵල ප්‍රඥාව වනාහී මේ අවබෝධයෙහි එක්තරා වැඩිදියුණු වූ අවස්ථාවකි. විදර්ශනා වැඩීම ආරම්භයේදී සිහිනුවණින් රාග ද්වේෂ තාවකාලිකව මැඩපවත්වන බැවින් සමථය ද ඒ සමඟ වර්ධනයවේ.නමුදු විදර්ශනාවේ අරමුණ ක්‍රමානූකූලව සිහිනුවණ වැඩීම සමඟ ප්‍රඥාවේ අවබෝධය මඟින් රාග ද්වේෂ තුනීකොට මුළුමනින්ම ඉවත්කිරීමයි.එහිදී මුලීක අවස්ථාවේදී සමථ ලක්ෂණද විදර්ශනාව සමඟ ක්‍රියාත්මක කෙරේ.සුක්ක විපස්සනාව වැඩූ පුද්ගලයෙකුට වුවද නිවන ශාක්ෂාත් කරගත හැක්කේ මේ නිසාය.නමුදු කෙනෙකු දීර්ඝ කාලයක් සමථය වඩා ඊට හුරුපුරුදුව සිටීම එක් අංශයකින් විදර්ශනා වැඩීමට උපකාරයක්ද අනික් අංශයෙන් බාධාවක්ද වියහැකිය.එහි උපකාරය නම් කෙළෙස් තාවකාලිකව යටපත්ව තිබීම අවබෝධය මඟින් ප්‍රඥාව ඉපිදවීමට ආධාර වන නිසාය.එහි බාධාව නම් දීර්ඝකාලයක් සමථය වඩා ඇතිව තිබූ මානසික හුරුව විර්ශනා වැඩීමේ දී ප්‍රඥාවෙන් අවබෝධය ඇතිවීමට අහිතකර ලෙස ඉස්මතුවීමයි.කෙසේ හෝ බෞද්ධ භාවනාක්‍රම නිසි අයුරින් සිදුකළහොත් එයි කිසිසේත් පුද්ගලයෙකුගේ මානසික මට්ටමට අයහපත් නැත.නමුදු සමාජ මතවාද වැරදි ලෙස ඇතිවීමට හේතුව සමාජයේ බහුතර පුද්ගලයින්ට මේ පිළිබඳ ප්‍රමාණවත් තරම් අවබෝධයක් නොතිබීමයි.අවබෝධය(Perception) බෞද්ධ භාවනා ක්‍රම හා පාලි බුදුදහම ගැඹුරින් අධ්‍යයනය කොට සිංහල භාෂා මාධ්‍යයෙන් සිදුකළ පර්යේෂණ ප්‍රමාණවත් තරම් සමාජය  වෙත මුදා නොහැරීමද ඒ පිළිබඳ සමාජ මතවාද අව මට්ටමක පැවතීමට ප්‍රධානතම හේතුවකි.දීර්ඝ කාලීනව වාණිජ පරමාර්ථ හෝ වෙනත් ලාභ සත්කාර සම්මාන අපේක්ෂාවෙන් තොරව මෙබඳු පර්යේෂණ කාර්යයන්හි නියැලී සිටීමේ අපහසුතාව මෙන්ම එබඳු පුද්ගලයින්ගේ හිඟකමද මෙබඳු දේ සිදුනොවීමට තවත් හේතුවකි.විදර්ශනා භාවනාක්‍රම ග්‍රන්ථගත කර තැබීමට වඩා ප්‍රායෝගිකව සිය ගුරුකුලයට ආවේණිකව පවත්වා ගැනීමට ආදී යතිවරයන්වහන්සේලා දැක්වූ අවධානය නිසාද යම්තාක් දුරකට සාමාන්‍ය සමාජය මේ කෙරෙහි දැක්වූ සමාජ ආකල්ප සකස්වීමට ඉවහල්වී තිබේ. මානසික සෞඛ්‍ය බෞද්ධ භාවනාක්‍රම නිසා සුරැකීම මිස කිසිසේත් බිඳ නොදැමෙන බව තාර්කිකව තහවුරු කර ඔප්පු කිරීමට සුදුසු පර්යේෂණ දැනුමක් මෙකල තිබීම කාලීන අවශ්‍යතාවයක්ද වේ.

අතීන්ද්රීහය සංජානනය ඇතිවන ආකාර

            අතීන්‍ද්‍රීය සංජානනය ලෞකික මට්ටමේදී සෘද්ධිබලය හා අභිඥා සේ මූලික කොටස් දෙකක් යටතට බෙදා දැක්විය හැකිය.මෙහි සෘද්ධිබල හා ඒවා ලබා ගන්නා ක්‍රමවේද මෙහි ඉහතින් දක්වන ලදී.සෘද්ධි බල සේම අභිඥා ද මානසික ශක්තිය උසස් කිරීම තුළින් ලැබියහැකි අතීන්‍ද්‍රීය සංජානන විශේෂයකි.මෙහිදී සාමාන්‍ය මිනිසෙකු සතුව පවතින පියවි ඉන්‍ද්‍රීය ශක්තිය අභිබවා සුවිශේෂී අයුරින් කටයුතු කළහැකි මානසික හැකියාවක් ලබාගත හැකිය.සාමාන්‍ය මිනිස්බලය ඉක්මවා යන වෙනත් ඕනෑම ශක්තියක් සේම මානසික ශක්තියද වැයකළ යුතුවනුයේ පහත් ලාභ සත්කාර සම්මාන වැනි පටු අරමුණු ඉටුකරගැනීමේ අපේක්ෂාවෙන් නොවේ.මානසික ශක්ති විශේෂයක් බැවින් මෙවැනි දේවලදී චේතනාවේ වැදගත්කම සෑම අවස්ථාවකදීම මතුවේ.චේතනාව යහපත් නම් මෙබඳු කිසිදු ශක්තියක් උපදවා ගැනීමට පැකිලිය යුතු නැත.නමුදු චේතනාව අයහපත් නම් ඇතැම් අවස්ථාවලදී මෙබඳු ක්‍රියාවල නිරතවන අයට චේතනාවේ ප්‍රබලබව මත ඊට අයහපත් ප්‍රතිවිපාක ගෙවීමට සිදුවිය හැකිය.මිනිස් ලොව ජීවත්වන මිනිසුන්ගේ සිතිවිලි වඩාත් සංකීර්ණවී අයහපත්වන කාලවකවානුව තුළ බහුතර පිරිසක් යහපත් චේතනා පෙරදැරිව ක්‍රියාකරතැයි අපේක්ෂා කළ නොහැකිය.එබැවින් තත් කාලවකවානුව තුළ කිසිවෙකු යමක් සිදුකරන්නේම ලාභ සත්කාර පෙරදැරිවමය.එබැවින්ම එවැනි කාලවකවානුවක් පවතින සමයක මිනිසුන්ගෙන් සර්වසාධාරණ යහපත් චේතනා අපේක්ෂා කළ නොහැකිය.සෘද්ධිබල,ලෞකික ධ්‍යාන,අභිඥා හා මාර්ගඵල ආදිය පිළිබඳවද කිව යුත්තේ ඊට සමාන දෙයකි.එනම් මෙකල එබඳු අතීන්‍ද්‍රීය සංජානන හැකියා ලබාගත හැකිද යන්න සැලකිය යුතු වන්නේ මෙකල ජීවත්ව සිටින මිනිසුන්ගේ චර්යා රටාවට සාපේක්ෂ අයුරින් විනා බුදුරදුන් දිවමන් කාලයේ පැවති කාලවකවානුවට උචිත අයුරින් නොවේ.අද ඇත්තේ භෞතික තාක්ෂණික දැනුම උසස් කොට සලකන සමාජයකි.පුරාණයේ අතීන්‍ද්‍රීය සංජානන මඟින් ලබාගන්නා ලද දැනුම නූතන යුගයේ ලබාගනුයේ නවීන තාක්ෂණය භාවිතාකොට නිපදවන ලද භෞතික මෙවලම් ආධාරයෙනි. මේ මඟින් ඉන්‍ද්‍රියන් මඟින් ලබාගත නොහැකි විවිධ විස්මිත දේ කිරීමේ හැකියාවක් තිබේ.එනිසාම අද අතීන්‍ද්‍රිය සංජානනය මඟින් එබඳු දේ ලබාගැනීමේ අවශ්‍යතාවයක් මානව සමාජයේ නැතිව ගොස් ඇත.මෙයද එක් අතකින් අතීන්‍ද්‍රීය සංජානන හැකියා කෙරෙහි පැවති සමාජ උනන්දුව අඩුවීම හේතු වී ඇතිබව පෙනී යයි.කෙසේ හෝ අතීන්‍ද්‍රීය සංජානනය ලබාගැනීමේදී හා ඒවා ක්‍රියාත්මක කිරීමේදී පිළිපැදිය යුතු නිශ්චිත සදාචාරාත්මක රාමුවක් හඳුන්වා දී තිබේ.විවිධ ආගමික සම්ප්‍රදායන්හි දක්වා ඇති අභිචාර විධිවල හා පිළිවෙත්වල අඩුවැඩි වශයෙන් වෙනස්කම් විද්‍යමාන වුවද හුදෙක් බාහිරව මිස අභ්‍යන්තරගතව එතරම් කැපී පෙනෙන වෙනසක් ඇතැයි තහවුරු කළ නොහැකිය.එසේම එම අභිචාර විධි හා පිළිවෙත් සාරධර්මවල මිස සදාචාර රාමුවේ විද්‍යමානවූ වෙනසක් ලෙසද නිර්ණය කළ නොහැකිය.අනෙක් අතට එබඳු සදාචාර රාමුවකට අනුගතවී මිස ඊට පරිබාහිර කිසිදු ක්‍රමයක් අතීන්‍ද්‍රීය සංජානන හැකියාව ලැබීම පිණිස නැත.අතීන්‍ද්‍රීය සංජානන හැකියාව ලැබීමේ ප්‍රධාන යතුර ඇත්තේ යමෙකු සදාචාර රාමුවට අනුගතවීම මත වන හෙයිනි.එයද සාමාන්‍යයෙන් මිනිසෙකු සේ නොව මනුෂ්‍යත්වයට වඩා උසස් ප්‍රතිපත්ති රාමුවක පිළිවෙත් සමූහයක් සිතතුළ පිහිටුවා ගැනීමටද අතීන්‍ද්‍රීය සංජානන හැකියාව ලැබීමට අපේක්ෂා කරන්නෙකුට සිදුවේ.මේ උසස් තත්වය දේව බ්‍රහ්ම කායික ස්වරූපයට සමාන වූ උසස් මානසික මට්ටම් බව ධර්මයෙහි දක්වා තිබේ.සාමාන්‍ය මනුෂ්‍ය මට්ටම දාන, සීල ආදියට වඩාත් බරවූ ස්වරූපයක් වන අතර අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාව අවධිකළ හැකි උසස් මානසික මට්ටම් දේව හා බ්‍රහ්ම කායික ස්වරූපයට වඩාත් බරවූ ස්වරූපයක් පෙන්නුම් කෙරේ.මේ බ්‍රහ්ම කායික මට්ටම වනාහී දේව කායික මට්ටමේම එක්තරා උසස් ලෞකික ධ්‍යාන තලයක් නිරූපණය කෙරෙන්නකි.වඩා පුළුල් ලෙස සැලකූවිට බ්‍රහ්ම කායික මට්ටම දේවත්වයේම එක්තරා ප්‍රභේදයක් ලෙස සැලකිය හැකිය. බ්‍රහ්ම තලය අතිශයින් දියුණු මානසික මට්ටමකි.ලෞකික ධ්‍යාන ලාභීව සිට ඒ ධ්‍යාන වලින් නොපිරිහී මියපරලොව ගොස් බ්‍රහ්ම කායික සත්වයන් සේ උපත ලබා අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාව සහිත බ්‍රහ්මයන්ට විවිධ සුවිශේෂී දේ සිදුකළ හැකිය.

            මෙම සුවිශේෂී ධ්‍යාන අභිඥා තත්වයන් ක්‍රමිකව පිළිවෙත් පුරා වැර වෑයමෙන් උපදවා ගත යුතු තත්වයන්ය. ඇතැමෙකුට විවිධ අතීන්‍ද්‍රීය සංජානන හැකියා උපතින් උරුම කරගෙන පැමිණිය හැකි බවට සාධක නූතන ලෝකය තුළ සිදුවන විවිධ සිදුවීම්වලින් පෙනෙන්නට තිබේ. බටහිර රටවල මෙබඳු අතීන්‍ද්‍රීය සංජානන හැකියාව පිළිබඳ පර්යේෂණ විශාල ප්‍රමාණයක් සිදුකර තිබේ.අධි මානසික විද්‍යාව (Para-Psychology) විෂය බිහිවී ඇත්තේ මෙහි එක්තරා ප්‍රතිඵලයක් වශයෙනි.අධි මානසික විද්‍යා විෂය ක්ෂේත්‍රයටපවා විවිධ අවස්ථාවල මනෝ විද්‍යාවට අයත් එක් කොටසක් වූ සායනික මනෝවිද්‍යාවේ (Clinical Psychology) උපකාරය ලබාගැනීමට සිදුව ඇත.එහිදී පුද්ගල පෞරුෂ භුමිකා පිලිබඳ සිදුකළ පර්යේෂණ ප්‍රතිඵල වලට අනුව මෙතෙක් සත්‍යකැයි පිලිගෙන පැවති බොහෝ භෞතික මතවාද රාශියක් බිඳ වැටී තිබේ.ධ්‍යාන සෘද්ධිබල හා අභිඥා තත්වයන්  පිළිබඳව මෙතෙක් පැවති ආගමික අභිචාර විධි වලට සීමාවූ පිළිගැනීම් පද්ධතිය නූතන විද්‍යාවේ දියුණුවත් සමඟම යළිත් වරක් කාලයේ වැලිතලාවෙන් මතුවීමට පටන්ගෙන ඇත.මෙය අතීන්‍ද්‍රිය සංජානනය සම්බන්ධව වැදගත් සිදුවීමක් ලෙස සැලකිය හැකිය.සාමාන්‍ය පුද්ගලයින්ට පවා මෙම හැකියා විවිධ මට්ටම් වලින් පිහිටා තිබිය හැකිය.එසේම ක්‍රමිකව පුහුණුකිරීම මඟින් මේ හැකියාව වර්ධනය කරගත හැකිය.මොළයේ එක් ක්‍රියාකාරීත්වයක් තාර්කික සංජානනය හා සම්බන්ධය.මේ හැකියාව මඟින් ඉගෙනුම, මනෝචාලක හැකියාව, විමර්ශනය, බුද්ධිය හා තීරණ ගැනීම වැනි දේ සිදුකෙරේ.මොළයේ අනෙක් ක්‍රියාකාරීත්වය සම්බන්ධ වනුයේ අතාර්කික සංජානන සමඟය.එබඳු හැකියා මඟින් තාර්කික ලෙස දත්ත ලබා ගැනීමෙන් පරිබාහිරව ඕනෑම දෙයක් පිලිබඳ පුළුල් ලෙස අර්ථකථනය කරගැනීමේ හැකියාව මනසට ඇතිවේ.මොළයෙහි වම්පස අර්ධය සාමාන්‍ය තාර්කික සංජානනයටත් දකුණු පස අර්ධය අතාර්කික සංජානනයටත් සම්බන්ධය.නිර්මාණශීලීබව,රසවිඳීම දයාව මෛත්‍රිය ආදී මානව ගුණ නිරූපණයටද අතාර්කික සංජානනය උපකාරීවේ.මේ හේතුව නිසා අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාව ඇති පුද්ගලයින් හඳුනාගැනීමට ඇති එක් මිනුමක් වනුයේ එකී අයසතු සුවිශේෂී නිර්මාණශීලී කුසලතා පිළිබඳව සොයා බැලීම මඟින්බව දැක්විය හැකිය.නිර්මාණශීලීබව හා බුද්ධිය ආදී මානව ගුණ ඉගැන්විය හෝ පුහුණු කළ හැකි නොවේ.එය කෙනෙකු උපත ලැබීමේ දීම උරුමවන සුවිශේෂී ජානමය හැකියාවකි.එය කෙනෙකුගේ අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාව මැන බැලීමේ නිර්ණායකයක් ලෙසද සැලකේ.එබැවින් නිර්මාණශීලීත්වය හා රසඥතාව වැනි මානසික ගුණ ඇති අය අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාව මතුකරගත හැකි පුද්ගලයින් ලෙස සැලකිය හැකිය.මේ අනුව සාමාන්‍ය පුද්ගලයෙකු තුළ පවා මේ හැකියාව ඉතා ස්වල්ප වශයෙන් හෝ දැකගත හැකිබව පැහැදිලිය.ධ්‍යාන උපදවා එය පාදක කරගෙන අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාව වර්ධනය කිරීම පිණිස වෑයම් කිරීම සාමාන්‍ය පුද්ගලයෙකු සතු දුබල අතීන්‍ද්‍රීය සංජානන හැකියා සංවර්ධනය කිරීමක් සේ දැක්විය හැකිය.සාමාන්‍ය පුද්ගලයින්තුළ දුබල වශයෙන් විද්‍යමාන වන අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාව ඉස්මතුවනුයේ යම් යම් සුවිශේෂී අවස්ථාවලදීය.විදේශයක ජීවත්වන දරුවෙකුට මව්බිමේ ජීවත්වූ සිය දෙමව්පියන්ගේ හදිසි අභාවය තාර්කික නොවන අයුරින් සංජානනය වියහැකිය.එබඳු දේවල් ඉතා විශාල ප්‍රමාණයක් පිළිබඳව මනෝවිද්‍යා විෂය ක්‍ෂේත්‍රයේ විදේශීය පර්යේෂණ තුළ සිදුවී තිබේ. මීට අමතරව අප සෑම කෙනෙකුටම දැනෙන ස්වභාවයක්ද තිබේ.ඒ අනුව විශාල කරදරයක් හෝ අනතුරක් සිදුවීමට ප්‍රථම ඒ පිළිබඳව සිතට දැනෙන කිසියම් අපහසුතාවක් බඳු සිතිවිල්ලක් නිසා ඒ කරදරයෙන් හෝ අනතුරින් වැළකී ගිය ආකාරය බොහෝ දෙනෙකුට සුලබ අත්දැකීමකි.යමෙකු හා කතාබස් කරමින් සිටින අවස්ථාවන්හිදී ඒ පුද්ගලයා වෙතින් සෘජුව අනාවරණය නොවූ විවිධ වූ තොරතුරු කිසියම් නුහුරු හැඟීමක් ලෙසට අපගේ සිත වෙත සන්නිවේදනය වියහැකිය. විපතකදී අඳුරු හා අප්‍රසන්න හැඟීම් සමඟ බද්ධවී සිතට දැනෙන අතීන්‍ද්‍රීය සංජානනය ලාභයකදී දැනෙනුයේ පැහැපත් හා ප්‍රසන්න හැඟීම් සමඟ බද්ධවී බව ඒ පිළිබඳ නිරීක්ෂණය කිරීමේදී පැහැදිලි වේ.මෙය අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාවට අදාළ මොළයේ ව්‍යුහ වර්ධනය වී ඇති පුද්ගලයින් තුළ මඳ වශයෙන් දැකගත හැකිය.එබඳු පුද්ගලයින් සිය ජීව විද්‍යා හැකියාව වඩාත් වර්ධනය කරගැනීමට වෑයම්කිරීම මඟින් ඒ හැකියාව වැඩිදියුණු කරගත හැකිය.

            සාමාන්‍යයෙන් ඕනෑම පුද්ගලයෙකු සතුව මේ අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාව මඳ වශයෙන් හෝ ඇතිබවට විශ්වාස කෙරේ.නමුදු ඒ පුද්ගලයන් අතර පවා මේ හැකියාව අඩුවැඩි වශයෙන් තිබූ අය සිට ඇතිබව එඩ්ගා කේසී වැනි පුද්ගලයින් පිලිබඳ සලකා බලන විට පැහැදිලි වේ.බොහෝවිට පුරාණ ආගමික ඉතිහාසය තුළ අනාගත වක්තෘවරුන් හා දිවැස් ලාභීන් වශයෙන් සැලකී ඇත්තේද මෙබඳු පුද්ගලයින් බවද පිලිගත හැකිය.එසේම මේ අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාව මෙබඳු පුද්ගලයින් තුළ ද විද්‍යමානවනුයේ විවිධ මට්ටම් අනුවය.මේ අනුව ඔවුන්ගේ හැකියාවද විවිධ වේ.මනුෂ්‍යත්වය අභිබවා විවිධ අසාමාන්‍ය දේ කළ හැකි මානසික මට්ටමක් ඇති පුද්ගලයින් ලෙස සමාජව්‍යවහාරය අනුව පිළිගෙන තිබේ.ඊට ආගමික පසුබිමද ඇතැම් අවස්ථාවන්හිදී ඈඳා ඇතිබවද පැහැදිලිව දැක ගැනීමට ලැබේ.ඒ අනුව ඒ ඒ ආගමේ සත්‍ය අසත්‍යතාවය පිලිබඳ මැන ගනුලබන නිර්ණායක සේ ද මෙබඳු අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියා ඇති පුද්ගලයින්ගේ ක්‍රියාකාරීත්වය සලකා ඇතිබව දැනගැනීමට ලැබේ.මීට හේතුවී ඇත්තේ අනාදිමත් කාලයක පටන් පාර භෞතික සිදුවීම් හා එබඳු විශ්මිත ක්‍රියා කළ හැකි පුද්ගලයින් පිලිබඳ සාමාන්‍ය ජන සමාජය විසින් දක්වන ලද අවධානයයි.මේ නිසාම මේ පුද්ගලයින් එවක පැවති සමාජ සම්මතයතුළ ඉමහත් ගෞරවයට මෙන්ම විටෙක සැකයටද පාත්‍රවී තිබේ.බොහෝවිට දැනුම ලැබීමේ එකම මාර්ගය තාර්කික සංජානනය පමණකැයි සැලකුණු සමාජ ව්‍යුහයතුළ අතීන්‍ද්‍රිය සංජානනය මඟින් තොරතුරු සන්නිවේදනය කරගත හැකි පුද්ගලයින් පිළිබඳ දක්වන ලද අවිචාරපූර්වක කුතුහලය මෙයට ප්‍රධාතම හේතුවයි.සාමාන්‍ය අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියා සහිත අය වුවද ක්‍රමානූකූල අභ්‍යාස කිරීම ආදියෙන් ඒ හැකියාව වැඩිදියුණු කරගත හැකිය.ඒ සඳහා බුදුදහමේ සඳහන් සමථ භාවනා ක්‍රම පවා භාවිතා කළහැකිය.සමථ යනු සිත එකඟකර පිරිසිදුකිරීම සඳහා ඇති භාවනා ක්‍රම සියල්ලටම පොදුවේ ව්‍යවහාරවන නාමයකි.එහිදී සිත එකඟ කිරීම,පිරිසිදු කිරීම එක් අරමුණුක දිගුකාලයක් පවත්වා ගැනීම ආදිය සිදුවේ.මේ හැකියා වැඩිදියුණු කිරීම මඟින් කෙනෙකුතුළ නිසර්ගව ඇති අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාව වර්ධනය කරගැනීමට අවකාශ සැලසේ. මේ යටතේ විවිධ අතීන්‍ද්‍රිය ශක්තීන් කෙනෙකුට ගොඩනඟා ගතහැකි බව බුදුදහමේ විස්තර කෙරේ. මේ හැකියා ලැබීමට නම් ඒ සඳහා ඇති පූර්ව අවශ්‍යතා සම්පූර්ණ කළ යුතුය.මෙහිදී පුර්ව අවශ්‍යතා ලෙස දක්වා ඇති සුදුසුකම් සෑම දෙයක්ම පාහේ සදාචාර ධර්මතා සමඟ සම්බන්ධතා දක්වන බවද ඉතා පැහැදිලිව පෙනී යන්නකි.මන්ද අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාව ලැබීමට නම් සාමාන්‍ය මිනිසත් බවට වඩා වැඩිදියුණු වූ පරාසයකින් ගුණවත්බව පැවතිය යුතු බැවිනි.සාමාන්‍ය මිනිසා යනු දුබලතා වලින් යුතු තැනැත්තෙකි.මේ දුබලතා නිසා සාමාන්‍ය මිනිසාගේ පියවි ඉන්‍ද්‍රිය ශක්තිය එතරම් ප්‍රබල නැත.මේ ඉන්‍ද්‍රිය හැකියාව ප්‍රබල කරගැනීමට නම් භෞතික ඉන්‍ද්‍රියන්ගේ සීමාව වැඩිදියුණු කරගත හැකි පියවර ගැනීම පමණක් ප්‍රමාණවත් නැත.සාමාන්‍ය පියවි මිනිස් ඇසට පෙනෙන දුරප්‍රමාණයට වඩා පෙනීම ඇතිකර ගැනීමට නම් සඳහාම සකස්කර ඇති දුර දක්නයක අධාරය ලබාගත යුතුවේ. දුරදක්නය මඟින් සිදුකරනුයේ සාමාන්‍ය පියවි මිනිස් ඇසට නැති හැකියාවක් විද්‍යාවේ පිහිට මඟින් ඊට ලබා දීමයි.වියපත්වීම හා වෙනත් කරුණු හේතුවීම නිසා පියවි මිනිස් ඇසේ පෙනීමේ හැකියාව දුබලවූ අයෙකුට අක්ෂි වෛද්‍ය පරීක්ෂාවක් මඟින් ඇසේ දුබලතාවයට සරිලන කාච වර්ගයක් යෙදූ ඇස් කණ්නාඩියක් භාවිතයෙන් නීරෝගී පුද්ගලයෙකුගේ ඇති ප්‍රමාණයට පෙනීමේ හැකියාව වැඩි දියුණු කරගත හැකිය.මෙසේ ඇසේ පෙනීම දුබලවූ අයෙකුට කණ්නාඩි හෝ කාච භාවිතයෙන් එම හැකියාව වැඩිදියුණු කර යළි පියවි ස්වභාවයට පත්කිරීම අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාව සේ සැලකිය නොහැකිය.මන්ද අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාව නම් ඉන්‍ද්‍රිය භාවිතයෙන් තොරව දැනුම ලබාගැනීම වන බැවිනි.නමුදු එහිදී වුවද සාමාන්‍ය පියවි ඉන්‍ද්‍රියන්හි ක්‍රියාකාරීත්වය නීරෝගීව පැවතිය යුතුවේ. නැතහොත් ඊට අදාළ අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාව ලබාගත නොහැකි බවට බුදුදහමේ සඳහන් වේ.

            අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාව අවදිකිරීමට සදාචාර ධර්මතා වැඩිදියුණු කිරීම අවශ්‍යතාවයක් සේ සැලකෙනුයේ එම හැකියාව ලැබීම සාමාන්‍ය මිනිස් ස්වභාවය ඉක්මවා යන්නක් වන බැවිනි. සාමාන්‍ය පියවි ඉන්‍ද්‍රියයන් සකස්වී පවතිනුයේ මිනිස් ලොව සීමාවට යටත්වය.අතීන්‍ද්‍රිය සංජානනය වනාහී මේ සීමාව අතික්‍රමණය කිරීමකි.පියවි ඉන්‍ද්‍රියන්හි අරමුණු සංජානනය මනුෂ්‍ය ලොවට අදාළ සීමාව දක්වා පමණක් සීමාවී ඇත.අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාව ලබාගැනීමේදී මෙම සීමාව මනුෂ්‍ය තලය ඉක්මවා යයි.එහිදී ඉන්‍ද්‍රියන්හි පැවතිය යුතු සීමා වෙනස්වීම නිසා ඒ සීමාවේදී අරමුණු නොවූ විවිධ ආගන්තුක දේ පවා නව සංජානන ලැබීමේදී අරමුණු වේ.මේ හේතුව නිසා එය නුහුරු නුපුරුදු කෙනෙකුට මුලදී මින් යම්කිසි වික්ෂිප්ත තත්වයක් පවා මුලදී ඇතිවිය හැකිය.නමුදු එය අසාමාන්‍ය දෙයක් නොවේ.අනුක්‍රමයෙන් නව සංජානන තත්වයට මනස මනාව හුරු පුරුදු වීමෙන් අනතුරුව  එය ස්වභාවික දෙයක් ලෙස අදාළ පුද්ගලයාගේ මනස විසින් පිලිගනු ලබයි.මේ අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාව ලබාගැනීම සඳහා මහත් වැර වෑයමෙන් භාවනා වඩා ක්‍රියාකරනු ලබන පුද්ගලයින් තුළ පවා ඇතැම් අවස්ථාවන්හි සිතේ නොපුරුදු බවක් ඇතිවිය හැකිය.ඊට හේතුව එබඳු අවස්ථාවන්හිදී පුද්ගලයා තමාට හුරුපුරුදු මානසික රටාවෙන් ඈත්වීමයි.එසේම නව මානසික රටාවකට හැඩගැසී ඒ අනුව ක්‍රියාකිරීමට යොමුවීමයි.සාමාන්‍ය මනුෂ්‍ය ස්වභාවය ලෙස පිළිගන්නා වූ කාම හා ක්‍රෝධ ආවේග වලින් සිත වියුක්ත කරගැනීමට වෑයම් කිරීම මඟින් අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාව ලැබීමට උචිත මානසික පසුබිමක් සකස් කෙරේ.කාමය හා ක්‍රෝධය පුහුදුන් සාමාන්‍ය මානසික ස්වභාවයයි. එය තාවකාලිකව වුවද යටපත් කිරීම අති දුෂ්කරය.නමුදු එය නොකළ හැකි ක්‍රියාවක් නොවේ.ඒ සඳහා අතිශය දැඩි ආත්ම ශක්තියක් හා ආත්ම විශ්වාසයක් අවශ්‍යය.ඇතැම් අයට එබඳු හැකියාවක් ගොඩනඟා ගැනීමට පහසුවෙන් කළහැකි අතර සමහරුන්ට එය ඉතා අපහසුය.පුද්ගල විවිධත්වයට අනුව මෙය කළහැකි පහසු අපහසුතාව තීරණය කෙරේ.බොහෝවිට සමහරු නිසර්ගයෙන්ම පියවි ජීවිතයේදීද සාමාන්‍ය මනුෂ්‍ය දුබලතා සේ සැලකෙන විෂම චර්යා හා ආකල්ප වියුක්ත තලයේ සිට අවම මට්ටම දක්වා පරාසයක ඇති පුද්ගලයින් බව පැහැදිලිව දක්නට ලැබේ.විවිධ අසාමාන්‍ය දේ සිදුකළහැකි පුද්ගලයින් ලෙස සමාජයේ ප්‍රසිද්ධියට පත්ව ඇත්තේ මෙබඳු අයබව නිරීක්ෂණයවේ. අතීන්‍ද්‍රීය සංජානන හැකියා ලැබීමට නම් සදාචාර චර්යා,ආකල්ප හා ධර්මතා අනුව ක්‍රියාකිරීම පූර්ව අවශ්‍යතාවයක් ලෙස අවශ්‍යවනුයේ එය සාමාන්‍ය පියවි මනුෂ්‍ය තලයට වඩා ඉහළ මට්ටමක ඇති බැවිනි.යම් හෙයකින් කිසිවෙකු සාමාන්‍ය පියවි මනුෂ්‍ය තලයට වඩා අධි හැකියාවක් අත්පත් කර ගෙන සාමාන්‍ය මනුෂ්‍ය තලයක ඉක්මවා ක්‍රියාකරන්නෙකු වුවහොත් ඒ පුද්ගලයාතුළ ඇති චර්යා ආකල්ප නිසා සෙසු මනුෂ්‍ය වර්ගයාට යම් අගතියක් සිදුවීමේ හැකියා වැළකීම සඳහා පුද්ගලයාගේ මානසික පසුබිමතුළ ක්‍රියාත්මක වන මනෝ විද්‍යාත්මක අඟුලක් ලෙස සදාචාර ධර්මතා පෙන්වා දිය හැකිය.මින් අදහස් වන්නේ මෙසේ සදාචාර ධර්මතා අනුව හැසිරෙන පුද්ගලයා කෙතරම් ඉහළ අධි මානුෂික හැකියාවක් අත්පත් කර ගත්තත් ඉන් සාමාන්‍ය මනුෂ්‍යයින්ට අගතියක් සිදුනොවීමේ සම්භාවිතාවක් පවතින බවයි. විවිධ අතීන්‍ද්‍රීය සංජානන හැකියා පුහුදුන් ලෞකික ධ්‍යාන ලාභීන්ට පවා ලැබිය හැකිය. පුහුදුන් ස්වභාවය නම් සාමාන්‍ය මනුෂ්‍ය දුබලතා නොනැසූ යන්නයි.සාමාන්‍ය මනුෂ්‍ය දුබලතා ධ්‍යාන ලාභීන්තුළ යටපත්ව ඇත.එබඳු අය අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියා අත්පත් කර ගත්තද ඒ හැකියා ඒ පුද්ගලයාතුළ පවතිනුයේ සාමාන්‍ය මනුෂ්‍ය දුබලතා යටපත් කරගෙන වාසය කරන කාලසීමාව තුළ පමණි.යම් හෙයකින් සාමාන්‍ය පියවි මනුෂ්‍ය දුබලතා මතුවුවහොත් ඒ සමඟ අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියා අහෝසීවී යනු ඇත.අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාවන් ඇති පුද්ගලයින්ගේ මානසික පැතිකඩතුළ ඇති සදාචාර ධර්මතා නැමැති මනෝවිද්‍යාත්මක අඟුල ක්‍රියාත්මක වන්නේ ඒ අයුරිනි.පුද්ගලයා වැරදි හැසිරීමට යොමුවත්ම ඒ පුද්ගලයාතුළ ඇති අධිමානුෂික හැකියා සියළු දේ අහෝසිවී යයි.අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියා ඇති පුහුදුන් පුද්ගලයින් අතින් සදාචාර ධර්මතා කඩ නොවෙතැයි මින් නොපැවසේ.නිදසුන් වශයෙන් දෙව්දත් තෙරුන් ගතහැකිය.දෙව්දත් තෙරුන්හට අෂ්ට සමාපත්ති ලාභය තිබිණ.විවිධ සෘද්ධිවිධ ප්‍රාතිහාර්ය පෑමේ හැකියාව ඉතා ප්‍රබල ලෙස පිහිටා තිබිණ.නුමුදු කෙළෙස් ලෙස හැඳින්වෙන සාමාන්‍ය පියවි මනුෂ්‍ය දුබලතා නොනැසූ නිසා එක්තරා අවස්ථාවක ඒ සාමාන්‍ය මනුෂ්‍ය දුබලතා ඒ අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියා යටපත් කර සිතතුළ නැඟී සිටි ආකාරය දෙව්දත් තෙරුන් බුදුරදුන්ට එරෙහිව ක්‍රියාකිරීමතුළ විද්‍යමානවේ.ලාභ සත්කාර ලබා ගැනීමේ සාමාන්‍ය මනුෂ්‍යත්වයට පොදු දුබලතා සිතතුළ මතුවෙත්ම ලබා තිබූ සියළු අසාමාන්‍ය අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාවලින් දෙව්දත් තෙරුන් පිරිහීගියබව පෙනීයයි.මේ අනුව පැහැදිලිවනුයේ අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාව මනුෂ්‍ය දුබලතා යටපත්කොට ලබාගත හැකිවුවද එය අඛණ්ඩව සිතේ පවත්වා ගැනීමට නම් ඒ මනුෂ්‍ය දුබලතා මතුවීමට ඉඩකඩ ලබානොදිය යුතුබවයි.අර්හත්වයට පත් වූ ආර්යන්වහන්සේ නමකට කිසිදිනෙක සාමාන්‍ය මනුෂ්‍ය දුබලතා මතුනොවේ.ඒ සමුච්ඡේද ලෙස එකී මනුෂ්‍ය දුබලතා උන්වහන්සේ විසින් දුරුකර ඇති බැවිනි. එවිට යළි මනුෂ්‍ය දුබලතා මතුවීමේ අනතුරක් නැති බැවින් එබඳු කෙනෙකු ලෞකික ධ්‍යාන සමාපත්ති වලින්ද නොපිරිහේ.

            සාමාන්‍යයෙන් පියවි මනුෂ්‍ය ඉන්‍ද්‍රියන්ට අරමුණු ගැනීමේ සීමාවක් තිබේ.අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාව යනු මේ පියවි මනුෂ්‍ය ඉන්‍ද්‍රියන්හි අරමුණු ගැනීමේ සීමාව ඉක්මවා යාමට හැකිවීමයි.මේ අවස්ථාව්දී සිදුවනුයේ පියවි මනුෂ්‍ය ඉන‍්‍ද්‍රියන්හි අරමුණු ගැනීමේ සීමාව අනුක්‍රමයෙන් සම්පූර්ණ වශයෙන් අහෝසිවන මට්ටම දක්වා එය විතැන්කරවීමයි.මනුෂ්‍ය ලෝකයේ බොහෝ අරමුණු ඇත ද සාමාන්‍ය පියවි මනුෂ්‍ය ඉන්‍ද්‍රියන්ට අරමුණුවනුයේ ඒවායින් බොහෝ ස්වල්ප ප්‍රමාණයකි.අනෙක් සියළු අරමුණු පියවි මනුෂ්‍ය ඉන්‍ද්‍රියන්ට අරමුණුවියහැකි සීමාවට වඩා දුරක ඇති බැවින් ඒවා පිළිබඳ සාමාන්‍ය පියවි මනුෂ්‍ය ඉන්‍ද්‍රියන්ගෙන් ප්‍රත්‍යක්ෂ කරගැනීමට අපහසුවී තිබේ.සාමාන්‍ය පියවි මනුෂ්‍ය ඉන්‍ද්‍රියන්හි විෂය පථයට පරිබාහිර වුවද විවිධ දේ ලෝකයේ පැවතිය හැකිය.ශබ්ද,ඝන්ධ,රස,ශ්‍රවණ ස්පර්ශ හා ධම්ම ආදී වශයෙන් විෂය ක්‍ෂේත්‍ර රාශියකට අයත් සංජානන ලෝකයේ පවතී.මේවා සියුම් හා රළු වශයෙන් ව්‍යාප්තවී ඇත.සාමාන්‍ය මනුෂ්‍ය ඉන්‍ද්‍රියකට දැනෙන සීමාව නිශ්චිත අගයක් ගෙන ඇත.ඒ සීමාවෙන් ඔබ්බෙහි පවතින කිසිදු ශබ්ද,ගන්ධ,රස,ශ්‍රවණ, ස්පර්ශ හා ධම්ම වශයෙන් වූ අරමුණු පිළිබඳ සාමාන්‍ය පියවි මිනිස් මනසට කිසිදු අයුරකින් වටහාගත නොහැකිය.මේ අරමුණු දැනීමට මනුෂ්‍ය ඉන්‍ද්‍රියන්හි පවතින සීමාකාරී ස්වභාවය අසමත්ය.සාමාන්‍ය මනුෂ්‍ය ඉන්‍ද්‍රියයන් සය ක්‍රියාකාරීවනුයේ අරමුණුවල තීව්රතාවය ප්‍රබලවූ අවස්ථාවකදීය.එය එවිට මිනිස් ඉන්‍ද්‍රියන්ට දැනේ. ඊට පහළ මට්ටමේ කොතෙකුත් අරමුණු පැවතියත් මිනිස් ඉන්‍ද්‍රියන් ඒවාට සංවේදී නොවෙන නිසා එම අරමුණු ගැනීමේ හැකියාවක් නැත.මේ අරමුණුවල තීව්රතාව මනුෂ්‍ය ඉන්‍ද්‍රියන්ට දැනෙන්නේ ආසන්න වශයෙන් එක්තරා සීමාවකදී ඉන්‍ද්‍රියන් අවදිකළ හැකි මට්ටමකදීය.ඒ දක්වා සාමාන්‍ය මනුෂ්‍ය ඉන්‍ද්‍රියන් පවතින්නේ නිද්‍රාවක ගිලී පවතින ස්වරූපයකිනි.මනුෂ්‍ය ඉන්‍ද්‍රියන් සයටම මේ තත්වය පොදුය.ඉන්‍ද්‍රියන් අවදිවන සීමාව මනෝ විද්‍යාවේ සඳහන්වනුයේ එක්තරා මිනුමකිනි.මේවා සංවේදන ඒකක (Sense units)ලෙස හැඳින්වේ. මේ සංවේදන ඒකක 0 සිට +1,+2..+6 යනාදී වශයෙන්ද 0 සිට -1..-6 දක්වා ආදී වශයෙන්ද ඇත.සාමාන්‍යයෙන් 0 මට්ටම ලෙස සැලකෙනුයේ සංජානන නොමැති පූර්ණ නිශ්ශබ්දතාව වශයෙනි.නමුදු මේ තුළ පවා පියවි මනුෂ්‍ය ඉන්‍ද්‍රියන්ට අරමුණු නොවන ඉතා සියුම් ශබ්ද,ගන්ධ,රස,ශ්‍රවණ, ස්පර්ශ හා ධම්ම අරමුණු ඇත.සාමාන්‍යයෙන් පියවි මිනිස් ඉන්‍ද්‍රියන් නිද්‍රා ස්වරූපයෙන් තිබී අවදිවනුයේ එකක +6 මට්ටමකදී බව පොදුවේ පිළිගත් අදහසකි. නමුදු පුද්ගලානූරූපීව අවස්ථානූරූපීව හා කාලානූරූපීව මේ අගය අඩුවැඩි විය හැකි බවද සිහිතබා ගත යුතුය. එහි අදහස සාමාන්‍ය පියවි මනුෂ්‍ය ඉන්‍ද්‍රියන් ක්‍රියාත්මකවීමට නම් +6 මට්ටමේ හෝ ඊට ඉහළ වූ මට්ටමක ස්නායු සංඥාවක් මේ ඉන්‍ද්‍රියන්ට ලැබිය යුතු බවකි.+6ට වඩා අඩු මට්ටමක පවතින ඉතා සියුම් ශබ්ද,ගන්ධ,රස,ශ්‍රවණ, ස්පර්ශ හා ධම්ම සංජානන කොතරම් මේ ලෝකයතුළ පැවතියක් ඒවා ලබාගැනීමට හෝ ඒවාට සංවේදීවීමට පියවි මනුෂ්‍ය ඉන්‍ද්‍රියන් අසමත් වන බැවින් සාමාන්‍යයෙන් සිතෙන්නේ එබඳු සංජානන නොමැති බවකි.නමුදු විවිධ තත්ව යටතේ සාමාන්‍ය පියවි මනුෂ්‍ය ඉන්‍ද්‍රියන්ට අරමුණු නොවන මේ ඉතා සියුම් ශබ්ද,ගන්ධ,රස,ශ්‍රවණ, ස්පර්ශ හා ධම්ම සංජානන පවා දැනෙන විවිධ අවස්ථා උදාවිය හැකිය.මේ තත්වය අතීන්‍ද්‍රිය සංජානනය නමින් හැඳින්වේ.මේ අතීන්‍ද්‍රිය සංජානනය ඇතිවිය හැකි විවිධ හේතු තිබේ.මොළයතුළ ක්‍රියාකරන තරංගවල තරංග ආයාම ප්‍රමාණය අඩුවැඩි වීම මත මොළයට ඉන්‍ද්‍රියන්ගෙන් සංවේදනයවන සංවේද වල සියුම්බව තීරණය කෙරේ.සාමාන්‍ය තත්වය යටතේ නොලැබෙන ඉතා සියුම් ඉන්‍ද්‍රිය සංවේදන පවා තරංග ආයාමයෙහි වෙනස්වීම් මත මොළය කරා සම්ප්‍රේෂණය වියහැකිය.එබඳු අවස්ථාවලදී ඉන්‍ද්‍රිය ක්‍රියාකාරීත්වය අභිබවා මේ ලොකයේ ඇති විවිධ සියුම් සංවේද සම්ප්‍රේෂණය වියහැකිය.මේ තරංග ආයාමයෙහි විශාල හෝ කුඩාවීම අතර විවිධ පරාසයන්වලදී සිදුවන සංවේද සම්ප්‍රේෂණයට ඇතැම් අවස්ථාවල ඉන්‍ද්‍රිය ක්‍රියාකාරීත්වය සෘජුවම සම්බන්ධ විය හැකි සේම නොවියහැකි අවස්ථාද ඇති බව සැලකිය යුතුය.ඇතැම් අවස්ථාවලදී මොළයට ප්‍රමාණවත් තරම් ඔක්සිජන් සැපයීම දුබල වූ අවස්ථාවලදීද අතීන්‍ද්‍රිය සංජානනට සමාන සාමාන්‍ය අවස්ථා යටතේ විස්තර කළ නොහැකි විවිධ අසාමාන්‍ය තත්වයන්ට මුහුණපෑමට සිදුවිය හැකිය.එසේම බියවීම,දැඩි අන්තරායකර අවස්ථාවලට මුහුණපෑමට සිදුවීම,මරණබිය ඇතිවීම,දුෂ්කරතා යටතේ දිවිගෙවීමට සිදුවීම ආදී විවිධ හේතු නිසාද අතීන්‍ද්‍රිය සංජානනයට සමානකම් දක්වන සංජානන අවස්ථාවලට මුහුණදීමට සිදුවිය හැකිය.බියක් ඇතිවීම නිසා සිතතුළ ඇතිවූ බියට සමාන දර්ශන,ශ්‍රවණ,ගඳ සුවඳ දැනීම්,ස්පර්ශ හා ධම්ම අරමුණු වලට සැබවින්ම මුහුණපෑමට සිදුවිය හැකිය.හොල්මන් අවතාර ආදිය විශ්වාස කරන්නෙකුට සෑබෑ ජීවිතයේදීද එබඳු දේ සංජානනය වියහැකි සම්භාවිතාව සාමාන්‍ය පුද්ගලයෙකුට වඩා වැඩිය.මෙයට හේතුව ඉතා තදින්ම සිතට බලපෑ මානසික ආකල්පවලට අනුරූපව සංජානනය සකස්වන බැවිනි. විවිධ අභිචාර විධි ආදිය ඉතා තදින් විශ්වාස කරන සංස්කෘතියක දිවිගෙවන පුද්ගලයින්ට සාමාන්‍ය අයට එබඳු දේ සංජානන අවස්ථා වඩා බහුලව ඇතිවිය හැකිය.එබඳු පුද්ගලයින් තුළ ඇති ආකල්ප සංජානනයට බලපෑම් කරන බැවිනි.බිය,නිශ්ශබ්දතාව ආදී පරිසර තත්වවලදී සිතේ ක්‍රියාකාරීත්වය වෙනස්වීම මත ඇතැම් අවස්ථාවලදී අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන අවස්ථා ඇතිවීමේ ඉඩකඩ තිබේ.

            හදිසියේ ඇතිවන පරිසර තත්වයක වෙනස්වීම මත සිදුවන අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන අත්දැකීමක දී කිසියම් පුද්ගලයෙකු තමාට ඉන් පෙර අත්විඳීමට නොලැබුණු සුවිශේෂී අත්දැකීම නිසා බලවත් මානසික වික්ෂිප්තවීමකට ලක්විය හැකිය.එබඳු අවස්ථාවලදී හරිහැටි අදාළ අත්දැකීම ලබාගැනීමට පවා නොහැකි වේ.එබඳු දේ නිවැරදිව අන්‍යයන්හට විස්තර කිරීමටද අපොහොසත්වේ.මෙහිදී බිය පමණක් නොව විමතිය හා වික්ෂිප්තවීම් යන සියළු ආකාරයේ මානසික තත්වය සැලකේ.සාමාන්‍ය තත්වයට වඩා වෙනස් තත්වයන්ට මුහුණපෑමට සිදුවූ පුද්ගලයින්ගේ අත්දැකීම් ඇසුරෙන් සිදු කළ විවිධ පර්යේෂණ මනෝවිද්‍යා ක්‍ෂේත්‍රයේදී විස්තර වනුයේ අසාමාන්‍ය අත්දැකීම් (Abnormal Experience) යන විෂයය යටතේය.බොහෝවිට එබඳු වූ අසාමාන්‍ය අත්දැකීම් පර්යේෂණයට ලක් කිරීමේදී පර්යේෂකයින් මුහුණදෙන අසීරුතාවයක්වනුයේ සම්මත පර්යේෂණ ක්‍රමවේද භාවිතාකර එබඳු අත්දැකීම් පිලිබඳ පර්යේෂණ කිරීමේ ඇති අපහසුතාවයයි.පර්යේෂණ උපකරණ, සිද්ධාන්ත ආදී සියළු දේ වඩාත් නැඹුරුතාවයක් දක්වනුයේ භෞතික අංශය වෙත බැවින් එබඳු භෞතික දේ ඇසුරුකළ සිද්ධාන්ත හා උපකරණවලින් අසාමාන්‍ය අත්දැකීම් විමර්ශනය කළනොහැකිවීම මෙම පර්යේෂකයින් මුහුණදෙන විශාලතම අසීරුතාවයයි.නිදසුනක් වශයෙන් අසාමාන්‍ය අත්දැකීම් වඩා සුබල ලෙස ඇතිවන ප්‍රස්තුතයක් නම් කාලය පිලිබඳ ගැටළුවයි.සැබවින්ම කාලය යනු සැබවින්ම පවතින දෙයක් නොව මිනිසාගේ එක්තරා සංකල්පයක් පමණි.නමුදු මෙය පර්යේෂණාත්මක ලෙස ඔප්පු කළ නොහැකිය.ඒ පිලිබඳවද විවිධ පර්යේෂණ සිදුවී තිබේ.බොහෝ අසාමාන්‍ය අත්දැකීම්වල මේ කාලය පිලිබඳ ගැටළුවට මුහුණදීමට සිදුවී ඇත.මන්ද එබඳු සිදුවීමකදී එක් අවස්ථාවකදී කාලය වේගවත්වන අතර තවත් අවස්ථාවකදී කාලය මන්දගාමීවන බව පෙනී යන බැවිනි.නිදසුනක් ලෙස කිසියම් ශල්‍ය කර්මයක් කිරීම සඳහා නිර්වින්දනය කරන ලද රෝගියෙකුට එම ශල්‍ය කර්මයේ ඇති බරපතලකම නිසා මරණාසන්න අත්දැකීම් ඇතිවිය හැකිය.ඔහු මරණාසන්න අත්දැකීම් විඳින අතර ඇතැම් අවස්ථාවලදී පූර්ව භව වලදී ලැබූ අත්දැකීම් හා ඊළඟ භව වලදී ලැබියහැකි අත්දැකීම් පිළිබඳව සංජානනය වියහැකිය.සැබවින්ම ශල්‍යකර්මයක සිදුකරන කාලසීමාවට සාපේක්ෂකව ඒ පුද්ගලයාට විඳගැනීමට ලැබෙන අසාමාන්‍ය අත්දැකීමක කාලසීමාව අඩු හෝ වැඩි වියහැකිය.නමුදු එහිදී ඔහුට දැනෙන්නේ තමා කාලයෙන් වියුක්තවූ බව හෝ කාලය එකතැන නතරව තිබූ බවකි.ඒ තත්වයට හේතුව කාලය සාපේක්ෂ සංකල්පයක් වීමයි.කාලය ඔහුගේ ඉන‍්‍ද්‍රිය අනුභූතිය සමඟ බැඳී තිබූ දෙයකි.ඒ ඉන්‍ද්‍රිය අනුභූතිය ගිලිහෙත්ම කාලය යන සංකල්පය පිළිබඳ වූ හැඟීම්ද අනුක්‍රමයෙන් දිය වී යනු දැනිය හැකිය.බොහෝවිට සිය අසාමාන්‍ය අත්දැකීම් සෙසු පිරිසට විස්තර කරන එබඳූ වූ අත්දැකීම් ලැබූවෙකුට මුහුණපෑමට සිදුවන විශාලතම අභියෝගය කාලය පිලිබඳ ලැබූ සිය වැටහීම අන්‍යයන්හට එය පිළිගත හැකි ස්වරූපයෙන් විග්‍රහකිරීමේ ගැටළුවයි.චුති පටිසන්ධි හා අන්තරාභව පිළිබඳ විවිධ ගැටළු ස්ථාන බුදුදහමේ විවිධ සම්ප්‍රදායන් අතර ඇතිවී ඇත්තේද කාලය සංකල්පයක් බව නොතකා හැරීම නිසා ඇතිවූ විස්තර කිරීමේ අපහසුතාවය පිළිබඳ කිසිවෙකු නිසි අවධානයක් නොදැක්වීමයි.චුති පටිසන්ධි අන්තරා භව පිලිබඳ ස්ථවිරවාදී මතවාද හා වෙනත් බෞද්ධ සම්ප්‍රදාය වල මතවාදත්, බටහිර මනෝවිද්‍යා ක්‍ෂේත්‍රයතුළ බෙහෙවින් ප්‍රචලිතව ඇති මරණාසන්න අත්දැකීම් (Near Death Experience) හා මරණයෙන් පසු අත්දැකීම් (After Death Experience) ආදී කරුණු නිසි අයුරින් අධ්‍යයනය කළහොත් කාලය වටහාගැනීමේ ඇති ගැටළුව පිළිබඳ නිවැරදිව තේරුම් ගත හැකිවනු ඇත.එකම දෙයක් විවිධ සම්ප්‍රදායන්හි විවිධ අයුරින් අර්ථකථනය කිරීමේදී හුදෙක් ඒ වචනවල පමණක්ම එල්ඹ සිටීම නිසා වෙනත් කෝණයකින් දැකගත හැකි වූ සත්‍යයට සමීපවීමට අවශ්‍ය ඉඩකඩ ඇහිරී ඇති අයුරු මෙහිදී හොඳින්ම අවබෝධ කළ හැකිය.කාලය යනු සංකල්පයක් පමණක් නිසා කාලය එක් ස්ථානයකදී වේගවත්වද තවත් ස්ථානයකදී මන්දගාමීවද ඒ අතරතුර වූ පරාසය අතරද පවතිනබව වටහාගත යුතුය.සිත සමාධිගත අවස්ථාවල කාලය ගතවනු නොදැනීමට හේතුව හා ප්‍රශ්න ගැටළු බහුල අවස්ථාවල කාලය ගතවීම පමාවී ඇතැයි හැඟීමට හේතුව මෙයයි.

සමථ භාවනා වඩා සිත එකඟ වූ අවස්ථාවල මොළයේ තරංග ක්‍රියාකාරීත්වය වෙනස්වීම මත අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාව ක්‍රියාත්මකවේ.නින්දේදී මොළයේ තරංග ක්‍රියාකාරීත්වය විවිධ මට්ටම් වලදී ඊට අනුරූපව වෙනස් වේ.මේ අවස්ථාවලදීද ඇතැම් අවස්ථාවලදී අතීන්‍ද්‍රිය සංජානනය ක්‍රියාත්මක වියහැකිය.යම් යම් අයට තමාට අවශ්‍ය දේ නින්දත් නොනින්දත් අතර පරාසයෙහි වූ එක්තරා මට්ටමකදී සංජානනය වියහැකි බව නිරීක්ෂණයවී තිබේ.මෙබඳු පුද්ගලයෙකුට තමාට කියවීමට ඇති ග්‍රන්ථයක් කුමන පුස්තකාලයේ කුමන අංශයේ කුමන පොත් රාක්කයේ ඇතිදැයි පමණක් නොව ඇතැම් අවස්ථා වලදී එම ග්‍රන්ථයේ වර්ග අංකය තමාට අවශ්‍ය කාරණය ඇති පිටු අංකය පමණක් නොව එම පිටුවේ ඇති ඊට අදාළ ඡේදය පවා දෑසින් දකින්නාක් මෙන් මනසට අරමුණු විය හැකිය.සිහි විසංඥව සිටින අවස්ථාවලදීද මොළයේ තරංගවල ක්‍රියාකාරීත්වය වෙනස් විය හැකිය.එබඳු අවස්ථාවලදී ද අතීන්‍ද්‍රිය සංජානනය ක්‍රියාත්මක විය හැකිය.ශල්‍ය කර්ම ආදියට සිදුකිරීමට පෙර නිර්වින්දනය කරනු ලැබුව ද මොළය ක්‍රියාත්මක වේ.එබඳු අවස්ථාවලදී බාහිර ඉන්‍ද්‍රියන්හි ක්‍රියාකාරීත්වය ඉතා සියුම් ලෙස මනසට දැනිය හැකිය. තමාට ශල්‍ය කර්ම කරන ආකාරය, ඊට සහභාගී වූ වෛද්‍යවරුන් පිළිබඳ, ඔවුන් කතාබහ කළ විවිධ දේවල්, හැඳපැළඳ සිටි ආකාරය පවා ඇතැම් ශල්‍යකර්මවලදී නිර්වින්දනය වූ රෝගීන්ට දැනගැනීමට හැකිවී ඇත. මනෝ විද්‍යා ක්‍ෂේත්‍රයේ සිදුකරන ලද විවිධ පර්යේෂණවලදී මෙවැනි අයගේ විවිධ අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන අත්දැකීම් පිලිබඳ වාර්තාවී ඇත.සමහර පුද්ගලයින්ට මිය යාමට ආසන්න අවස්ථාවලදී මොළයේ තරංග ක්‍රියාකාරීත්වය වෙනස්වීම මතද අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාව ලැබී ඇත.මෙබඳු අවස්ථා විශාල ප්‍රමාණයක් පිලිබඳ බටහිර මනෝවිද්‍යා ක්‍ෂේත්‍රයේ පර්යේෂණ සිදුවී තිබේ. අධිමනෝවිද්‍යා විෂය ක්‍ෂේත්‍රයට අදාළ බොහෝ පර්යේෂණ විදේශීය විශ්ව විද්‍යාල හා උසස් අධ්‍යාපන ආයතනවල සිදු කෙරේ.එහිදී සායනික රෝගීන් භාවිතාකර මරණාසන්න අත්දැකීම් (Near Death Experience) පිළිබඳවම සිදුකළ විවිධ පර්යේෂණ තිබේ. ඇතැමෙකුට උත්පත්තිගත හේතු නිසාද මොළයේ එම අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන ක්‍රියාකාරීත්වයට අදාළ ප්‍රදේශවල ස්නායු ක්‍රියාකාරීත්වය ජානවිද්‍යාත්මක හේතු නිසා ක්‍රියාකාරීව පැවතිය හැකිය.එඩ්ගා කේසී වැනි විශ්මිත හැකියාවන්ගෙන් යුතු පුද්ගලයින් සතු අසාමාන්‍ය හැකියාව ඔවුන්ට ලැබී ඇත්තේ උපතින්ම බව පෙනී යයි.එබඳු පුද්ගලයින්ට ලෞකික ධ්‍යාන සමාපත්ති ලැබීමේ අවශ්‍යතාවයක් නොමැතිවවුවද අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාව අවදිකිරීමේ ශක්තියක් තිබූ බව පෙනී යයි.ඔවුන් සතුව පැවති උත්පත්තිගත අසාමාන්‍ය මස්තිෂ්ක ක්‍රියාකාරීත්ව රටාව නිසා බව පැහැදිලි වේ.සාමාන්‍යයෙන් පුහුණුකර වුවද ඒ හැකියාව සමහරුන්ට ලබාගතහැකි බවද පෙනී යයි.කිසිදු භෞතික උපකරණයක ආධාරයක් රහිතව වුවද දැනට ලෞකික ධ්‍යානලබා කළහැකි සෘද්ධිවිධ ප්‍රාතිහාර්ය නමින් හැඳින්වෙන විවිධ විශ්මිත ක්‍රියා අතරින් ඇතැම් දේ කිරීමට හැකි පුද්ගලයින් විවිධ කාලවකවානුතුළ ලෝකයේ බිහිවන බවද ඒ පිළිබඳ වාර්තාවන පුවත් අනුව පෙනීයයි.විධිමත් ලෙස පුහුණුව ලැබූ මනෝවිද්‍යාඥයෙකු විසින් සිදුකරන ස්වප්න නිද්‍රාවකට පත් වූ පුද්ගලයෙකුට කිසියම් සීමාවකට යටත්ව අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාව ලබාදීමේ හැකියාව ඇත. සමහර මනෝවිද්‍යා ගුරුකුල මේ ස්වප්න නිද්‍රාවට පත් පුද්ගලයින් පවසන තොරතුරු සත්‍යයකැයි පිලිනොගන්නා බවක්ද පෙනෙන්නට තිබේ.ඊට හේතුව ස්වප්න නිද්‍රාවට පත් පුද්ගලයාව තවකෙකු විසින් මෙහෙයවනු ලබන බැවින් ඔහු ඒ පුද්ගලයාගේ රූකඩයක්බවට පත්වන නිසා යැයි පැවසේ. මේ නිසා ස්වප්න නිද්‍රාව මෙහෙයවන පුද්ගලයාට අවශ්‍ය තොරතුරු මෝහන නිද්‍රාවට පත්පුද්ගලයා ලබා කියවා ගන්නාබව මේ ගුරුකුල විසින් චෝදනා නඟා තිබේ.යම් කෙනෙකු තවත් අයෙකුගේ මනසට නුදුසුදු අයුරින් බලපෑම් කර එමඟින් ලබාගන්නා තොරුතුරු සත්‍යයකැයි පිළිගැනීමට හෝ තහවුරුකර ගැනීමට උත්සාහගැනීම බලවත් වරදක් ලෙස දකින අයද මේ අතර වේ.මෙබඳු හේතු නිසා අතීන්‍ද්‍රිය සංජානනය පිලිබඳ ලැබෙන විවිධ අත්දැකීම් පර්යේෂණයට ලක්කිරීමේ අපහසුතා ද තිබේ.කෙසේ වුවද අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන විධිමත්ව පර්යේෂණයට ලක්කිරීමේ අපහසුතා තිබූ පමණින් එය නොතකා හැරීමට හැකියාවක් නැතිබවද තේරුම්ගත යුතුය.

අතීන්ද්‍රීය සංජානනයේ සුවිශේෂතා

ඇස, කණ, නාසය, දිව, සම යන පසිඳුරන් මඟින් අරමුණු ගැනීම නොසලකා හුදෙක් යම් කිසිවෙකුගේ මනසින් පමණක්ම අරමුණු ගැනීමේ ක්‍රියාවළිය අතීන්ද්‍රිය සංජානනය යන නමින් හැඳින්වේ. අතීන්ද්‍රිය යන වචනයෙහි අර්ථය ඉන්ද්‍රියන් ගෙන් පරිබාහිරවූවක් යන්නයි.නමුදු මෙහිදී අතීන්ද්‍රිය යන භාවිතා වී ඇත්තේ භෞතික ඉන්ද්‍රිය පහ ඇසුරෙන් නොවූ යන්න ඇඟවීම සඳහායි. මනසින් ගන්නා අරමුණු ධම්ම යන නමින් හැඳින්වේ.එම ධම්ම නමැති අරමුණු ගැනීමේදී සෙසු පංච ඉන්ද්‍රියන්ගෙන් පරිබාහිරව සිදුවන අරමුණු ගැනීමේ ක්‍රියාවළියක් ඇත.මේ අරමුණු ගැනීමේ ක්‍රියාවළිය මානසික ශක්තියකි. එසේම එම ශක්තිය මනසට පමණක් ඇති විශ්මිත හැකියාවක් ලෙස හැඳින්විය හැකිය. එසේ වුවද මනසද ෂඩ් ඉන්ද්‍රියන්ට අයත් තව එක් ඉන්ද්‍රියකි. නමුදු මනෝ විඤ්ඤාණ ධාතුව සෙසු පංච ඉන්ද්‍රියන් මෙන් ඕලාරික භෞතිකව සතර මහා භූත රූපයන්ගෙන් නිර්මිතවූවක් නොවේ.මනෝවිඤ්ඤාණ ධාතුව වනාහී කිසියම් දැනෙන ස්වභාවයකි. මේ දැනෙන ස්වභාවය රූපයෙහිම ගැබ්ව පවතින්නකි.මේ ඇතැම්හු මේ ලක්ෂණය වරදවා වටහා ගෙන මනෝ විඤ්ඤාණ ධාතුව වනාහී එම රූපයෙහිම තවත් එක් අනන්‍යතා ලක්ෂණයක් පමණක් බව ප්‍රකාශ කිරීමට තරම් දැඩි අයුරකින් අතිධාවනකාරීවී තිබේ.මෙම අදහසේ ව්‍යාප්තිය නිසාම භෞතිකවාදී ආකල්ප පුරාණයේ සිටම සාමාන්‍ය ජන සමාජයේ ව්‍යාප්ත වී තිබේ. අතීන්ද්‍රිය සංජානනය මඟින් දත්ත හඳුනාගැනීමේදී හුදෙක් දත්තවල මානසික සැකසුමේ ස්වරූපය වැදගත්ය.එය මානසික හැඩතලය අනුව සකස්වේ.මෙහි ජීව විද්‍යාත්මක පැතිකඩක්ද තිබේ.යමෙකුගේ මානසික හැඩතලය සකස්වීම කෙරෙහි ඒ පුද්ගලයාගේ කර්ම විපාක ශක්තිය බලපානු ලැබේ.තමාගේ කර්ම විපාක ශක්තිය යම් මට්ටමක පවතින්නේද ඊට අනුරූප මානසික හැඩයක් උරුමකොට උපත ලැබීමට මිනිසාට සිදුවේ. මිනිස් ආත්ම භාවයෙහි පමණක් නොව සතර අපා,දිව්‍ය, බ්‍රහ්ම ආදී කුමන තලයකවුවද උපතලැබීම සිදුවනුයේ කර්ම ශක්තිය අනුව සැකසුනු මානසික හැඩයෙහි ස්වරූපය අනුවය.මින් ඇතැම් මට්ටම් වල උපත ලැබූ සත්වයින්ට උරුමවන අතීන්ද්‍රිය ප්‍රත්‍යක්ෂයේ ස්වභාවය භවතලය අනුවද විවිධ වේ. තිරිසන් යෝනි හා සතර අපාය ආදී භවවල උපත ලැබූ සත්වයන්ගේ මානසික හැඩය මනුෂ්‍යයන්ට වඩා නොදියුණු මට්ටමක ඇත.එබැවින් මානසික හැකියාව පහළ මට්ටමක පවතී.මානසික මට්ටම උසස් හෝ පහළ යැයි තීරණය කරනුයේ පුද්ගලයෙකුතුළ විද්‍යමාන මානසික ගතිලක්ෂණවලඇති ධනාත්මක හෝ සෘණාත්මක බව මතය.මනුෂ්‍ය ආත්ම භවයේ විද්‍යමාන මානසික ගතිලක්ෂණවල ධනාත්මක හෝ සෘණාත්මක බව සෙසු අමනුෂ්‍ය භවවලට සාපේක්ෂකව මධ්‍යස්ථ මට්ටමක පවතී.

            මනසට අරමුණු වන ධම්ම ධාතුවට අයත්වනුයේ චෛතසික දෙපණ, සූක්‍ෂම රූප දහසයද නිවනද යන සැට නවයක් කරුණු වේ.මෙහි චෛතසික දෙපණස නම් සබ්බ චිත්ත සාධාරණ චෛතසික 7, ප්‍රකීර්ණක චෛතසික 6, අකුසල චෛතසික 14, සෝභන සාධාරණ චෛතසික 19, විරති චෛතසික 3, අප්පමඤ්ඤා චෛතසික 2 හා පඤ්ඤා චෛතසික 1 යන්නයි.මෙහි සඳහන් වූ සබ්බ චිත්ත සාධාරණ නම් සුවිශේෂී ස්වභාවයක් නොමැතිව සෑම සිතකම යෙදෙන චෛතසිකවේ. මෙබඳු චෛතසික 7 ක් පිළිබඳව අභිධර්මයෙහි සඳහන්ය.ඒවා නම් ඵස්ස,වේදනා,සඤ්ඤා,චේතනා ඒකග්ගතා, ජීවිතේන්ද්‍රිය හා මනසිකාර යන්නයි.අහේතුක සිත්හි හා සෝභන සිත්හි කිසිදුවෙනසක් නැතිව යෙදෙන බැවින් ප්‍රකීර්ණ චෛතසික එනමින් හැඳින්වේ.මෙබඳු චෛතසික 6ක් ඇත.එනම් විතක්ක, විචාර, අධිමොක්ඛ, විරිය, පීති හා ඡන්‍ද යන්නයි.මෙහි විතර්කය ආර්‍ය්‍ය අෂ්ටාංගික මඟෙහි සම්මා සංකප්පය යන නමින් හැඳින්වේ.සබ්බ චිත්ත සාධාරණ හා ප්‍රකීර්ණක යන චෛතසික 13 න අන්‍ය සමාන චෛතසික නමින්ද හැඳින්වේ.අකුසල් සිත්වල යෙදෙන බැවින් අකුසල චෛතසික ඒ නමින් හැඳින්වේ.අකුසල චෛතසික 14 නම් මෝහ,අහිරික,අනොත්තප්ප,උද්ධච්ච,ලෝභ,දිට්ඨි, මාන, දෝස, ඉස්සා, මච්ඡරිය, කුක්කුච්ච, ථින, මිද්ධ හා විචිකිච්ඡා යන්නයි.සිත පැහැපත් කරවීමට උපකාරීවීම සෝභන චෛතසිකවල කාර්යභාරයයි.මෙබඳු සෝභන චෛතසික 19කි.එනම් සද්ධා, සති, හිරි, ඔත්තප්ප, අලෝභ, අදෝස, තත්‍රමජ්ඣත්තතා, චිත්ත ලහුතා, කායමුදුතා, චිත්ත මුදුතා, කායකම්මඤ්ඤතා, චිත්තකම්මඤ්ඤතා, කායපාගුඤ්ඤතා, චිත්තපාගුඤ්ඤතා කායයුජ්ජුකතා හා චිත්තුජ්ජුකතා යන්නයි.විරති චෛතසික නම් ආර්ය මාර්ගයට පැමිණවීමට උපකාරීවන චෛතසික වේ. මේවා තුනකි.එනම් සම්මා වාචා,සම්මාකම්මන්ත හා සම්මා ආජීව යන්නයි.මෙහි අප්පමඤ්ඤා චෛතසික නම් අප්‍රමාණ සත්වයන් අරමුණු කොට උපදවන නිසාය.එසේම මෙහි එනමින් දක්වා ඇත්තේ කරුණා හා මුදිතා යන චෛතසික දෙකයි.නමුදු මෙත්තා කරුණා මුදිතා උපෙක්ඛා සතර අප්පමඤ්ඤා වේ.මෙත්තාව අදෝස නමින්ද උපේක්ඛාව තත්‍රමජ්ඣත්තතාව නමින්ද සෝභන සිත් වල යෙදී ඇති බැවින් ඉතිරි කරුණා හා මුදිතා දෙක පමණක් මෙහි අප්පමඤ්ඤා ලෙස දක්වා ඇති බව වටහාගත යුතුය.එසේම යමක් ත්‍රිලක්ෂණ අනුව දැනගන්නේ පඤ්ඤා චෛතසිකය නිසාය.එම මනසට අරමුණු වන රූපයෙහි සියුම් පදාර්ථමය ස්වභාවය සූක්ෂ්ම රූප නම්වේ.මේවා 16කි.එනම් ආපෝ ධාතුව, ස්ත්‍රී පුරුෂ භාව රූප 2, හෘදය වස්තු රූපය, ජීවිතේන්‍ද්‍රිය රූපය, ආහාර රූපය, ආකාශ රූපය, කාවිඤ්ඤත්ති හා වචී විඤ්ඤත්ති රූප 2, ලහුතා,මුදුතා හා කම්මඤ්ඤතා යන විකාර රූප 3 හා උපචය, සන්තති, ජරතා හා අනිච්චතා යන ලක්ෂණ රූප 4 යි.එමෙන්ම නිවනද මනසට අරමුණු වන බව මෙහිදී පිළිගෙන තිබේ.අභිධර්මයේදී මනසට අරමුණුවන ධම්ම කොටස පිළිබඳ සුක්ෂතම විග්‍රහයක් සිදුකරනුයේ අර්ථ ගැන්වීමේ පහසුව තකාය.මෙහිදී පැහැදිලි වන දෙයක් නම් මානසිකවූ අරමුණු මෙන්ම භෞතික පදාර්ථවල සියුම් අවස්ථාද මනසට අරමුණු වන බවයි.මෙහි සඳහන් වන භෞතික පදාර්ථ නම් රූපයෙහිම පවත්නා වූ සියුම් ස්වභාවයන් ලෙස විග්‍රහ කළහැකිය.එසේම කිසි විටෙක සිතට අරමුණු කළ නොහැකි යැයි ඇතැම් සම්ප්‍රදායන් විසින් සලකන ලද නිර්වාණ ධාතුවද මෙහි සඳහන් ධම්ම අරමුණුවලට ගෝචරවන බව වටහාගත හැකිය.

            සිත යනු භෞතික පදාර්ථවලම පවත්නා සුවිශේෂී වූ දැනීමේ ස්වභාවයක් ලෙස සැලකූවිටද මනස භෞතික පදාර්ථවලින් ස්වායක්ත වූ අනන්‍ය ලක්ෂණ සහිත ස්වභාවයක්ය යන්න පැහැදිලිව වටහා ගත හැකිය.රූපය හා නාමය යනුවෙන් විභේදිතවූ අවස්ථා දෙකක් යටතට සිත හා භෞතික පදාර්ථ වෙන්කර දැක්වීමේ අරුතද ඒ දෙක එකක් සේ නොසලකා දෙකක් වශයෙන් සැලකීමයි. මනස ඉන්ද්‍රියක් සේ බුදුදහමේ හැඳින්වුවද භෞතිකවාදී දැනුම් පද්ධතිවල එසේ නොහැඳින්වෙන  ඇතැම් අවස්ථාද තිබේ.ඒ දැනුම් පද්ධතිවල අරමුණු ලබාගත හැකි දොරටු සේ දක්වා ඇත්තේ පංච ඉන්ද්‍රියන්ට අයත් සේ සැලකෙන ඇස,කණ,නාසය,දිව හා සම මඟින් පමණි.සිත මෙම පංච ඉන්ද්‍රිය හටගැනීම හේතුවූ භෞතික පදාර්ථවලම එක්තරා සියුම් ස්වභාවයක් සේ මෙබඳු දැනුම් පද්ධතිවල සඳහන්ය.ඔවුන්ට අනුව සාමාන්‍ය පියවි මානව ඉන්ද්‍රියන්ට අරමුණු වන පංච ඉන්ද්‍රිය සංජානනයේ සංඥා දත්ත මොළයෙහි තැන්පත් වීමේදී සැකසෙන ව්‍යුහ රටා අතර ඇති සබඳතා තාර්කික අයුරින් හඳුනාගැනීමේ වපසරියතුළ සිත නැමැති ඉන්ද්‍රියේ පූර්ණ ක්‍රියාකාරීත්වය සීමාවී පවතී.සිත නැමැති ප්‍රස්තුතය අර්ථකථනය කරන ආකාරය හා එහි ක්‍රියාකාරීත්වය වටහාගනු ලබන ආකාරය අතර මේ විවිධ අර්ථසැපයුම් එයට සමගාමී සංජානන මට්ටම් දක්වා අනුපිළිවෙලින් දෝලනය වෙමින් තිබේ. සෙසු පංච ඉන්ද්‍රියන්හි සංජානන ක්‍රියාකාරීත්වයේ සියළු හැඩතල පිටතින් නිරීක්ෂණය කළහැකිය. නමුදු මනසේ සංජානන ක්‍රියාකාරීත්වය එලෙස පිටතින් නිරීක්ෂණය කළ නොහැකිය.මේ හේතුව නිසා මනසේ සංජානන ක්‍රියාකාරීත්වය පිළිබඳ අතිවිශාල ප්‍රමාණයක් ගූඪ මතවාද ගොඩනැඟී ඇත. මෙබඳු ගූඪ මතවාද නිසාම මනසේ සංජානන ක්‍රියාකාරීත්වය පිළිබඳ සාමාන්‍ය සමාජයේ ව්‍යාප්තවී ඇති තොරතුරු බොහොමයක් අන්ධ, මිථ්‍යා හා ගූඪ විශ්වාස මතම පදනම්වී ගොඩනැඟී ඇති බවක් ද නිරීක්ෂණය කළ හැකිය.සිතේ ක්‍රියාකාරීත්වය දැනගැනීමට අසීරු වුවද,එය මැනීමට දුෂ්කර වුවද මනෝ සංජානන ක්‍රියාකාරීත්වයක් නැතිබව ඔප්පුකිරීම සඳහා එය සාධකයක් කරගත නොහැකිය. මනස පවතින බව හා එහි ක්‍රියාකාරීත්වය අපට දැනෙන බව සැබෑ නමුත් එය බාහිර උපකරණවල ආධාරයෙන් තහවුරුකර පෙන්විය නොහැකිය.එම ලක්ෂණය මනෝ සංජානනයෙහි පවතින එක් අනන්‍යතා හැඩතලයකි.සිත පවතින බව හා එහි ක්‍රියාකාරීත්වය අපට දැනගත හැක්කේ එහි ක්‍රියාව අපට දැනෙන නිසාය.නැතහොත් සිත නිසා ඇතිවන වැටහීම් හා දැනීම් ලක්ෂණ මාර්ගයෙන් සජීවී තොරතුරු උකහාගත හැකිවීම නිසාය.නමුදු එය ඔප්පු කර දැක්විය නොහැකිය.මන්ද සංවේදී බවට උරුම දැනීම් ලක්ෂණ භෞතික උපකරණවල මිණුම්දඩුවලට හසුනාවන බැවිනි.නමුදු එම භෞතික උපකරණවලට මොළයේ විද්‍යුත් තරංග හෝ හෘද ස්පන්දය හසුකර ගතහැකිය.සිත යනුවෙන් දැක් වෙනුයේ මොළයේ විද්‍යුත් තරංග ක්‍රියාකාරීත්වය හෝ හෘද ස්පන්දනය හෝ නොවේ.එයින් බාහිර වූ යමක්ද නොවේ.සිත ඇතිබව හා එහි ක්‍රියාකාරීත්වයක් ඇති බව භෞතික උපකරණ ආධාරයෙන් මැන දැනගත හැකි භෞතික පැතිකඩ (Physical Profile) වනාහී මොළයේ විද්‍යුත් ක්‍රියාකාරීත්වය හා හෘද ස්පන්දයයි. යමෙකු මිය ගියබව හෝ ජීවත්ව සිටිනබව හෝ දැනගැනීම සඳහා වෛද්‍ය විද්‍යා ක්ෂේත්‍රයේදී එහි භෞතික පැතිකඩ නිරතුරුව භාවිතා වේ.නමුදු දියුණු යැයි සම්මතවූ නූතන වෛද්‍ය විද්‍යාත්මක උපකරණ භාවිතාකර වුවද සිත හා එහි ක්‍රියාකාරීත්වය සර්ව සම්පූර්ණයෙන් අවබෝධකරගත නොහැකිය.මින් පැහැදිලිවනුයේ සිතේ ක්‍රියාවන් පවතිනබව සැබෑ නමුදු එය වටහාගැනීමට භෞතික මිණුමකින් ඔබ්බටවූ යාම අවශ්‍ය බවයි. මෙබඳු අවශ්‍යතාවයන් නිසා අද ලෝකයේ පාර භෞතික විද්‍යා ක්‍ෂේත්‍රය (Para physical Science)බෙහෙවින් සංවර්ධනය වී තිබේ. පාරභෞතික ක්‍ෂේත්‍රයට අයත්වනුයේ භෞතික මිණුම් දඬුවලින් මැනගත නොහැකි විෂය ක්‍ෂේත්‍රයන් ගවේෂණය කිරීමයි.ඒ අනුව සිත හා එහි ක්‍රියාකාරීත්වයද පාරභෞතික විෂය ක්‍ෂේත්‍රයට අයත් ලෙස සැලකේ.මනෝවිද්‍යාව අයත්වනුයේද මෙහි සඳහන් පාර භෞතික විෂය ක්‍ෂේත්‍රයටය.

            මේ අනුව මිනිස් මනස පිළිබඳ පර්යේෂණ සිදුකිරීම හා නිරතුරු එහි ප්‍රවර්ධනය කෙරෙහි කටයුතු කිරීම මනෝ විද්‍යා විෂය ක්‍ෂේත්‍රයට පැවරී ඇති එක් වගකීමක් බව අවධාරණය කළහැකිය. බොහෝවිට අද නූතන ලෝකයේ බටහිර රටවල විශ්වවිද්‍යාලවල හා උසස් පර්යේෂණායතනවල අධි මනෝවිද්‍යා විෂය ක්‍ෂේත්‍රයට අයත් පර්යේෂණ විවිධ මට්ටමින් සිදුවනබව දැකගත හැකිය.එම පර්යේෂණ ප්‍රතිඵල නූතන ජනසන්නිවේදන මාධ්‍ය අතර ජනප්‍රියත්වයෙහිලා ගැනෙන අන්තර්ජාල වැනි විද්‍යුත් මාධ්‍ය මඟින් දැකගත හැකිය.නොදියුණු රටවල ජන සංස්කෘතිවල ආගමික අභිචාරවිධි තුළ පමණක් අර්ථකථනය කරදැක්වූ මිනිස් මනස නවීන පර්යේෂණාගාර විෂය ක්‍ෂේත්‍රයක් දක්වා සංවර්ධනයවීම නිසා එය හුදෙක් ආගමික පැතිකඩින් බැහැරව පර්යේෂණායත්මක සේ අධ්‍යයනය කළහැකි ප්‍රස්තුතයක් බවට පත්විය.එය අධිමනෝවිද්‍යා ක්‍ෂේත්‍රයෙහි සුවිශේෂී දියුණුව උදෙස සිදුවූ දෙයක් ලෙසද සැලකිය හැකිය.මන්ද ආගමික වපසරියතුළ පමණක් කොටුවී පැවතීම එබඳු විෂය ක්‍ෂේත්‍රයකට ගූඪ, මිථ්‍යා හා ප්‍රවාද එක්වී එය අසත්‍යය දෙසට තල්ලුවීයෑමට බෙහෙවින් ඉඩකඩ තිබූ බැවිනි.හුදෙක් මිනිස් මනස පිළිබඳ ගවේෂණය මුලින්ම අරඹන ලද්දේ ආගමික සංස්ථා ඇසුරෙහිදී බව අමතක නොකළහැකි කරුණකි.නමුදු ලෝකයේ ආගම් ඉතා විශාල ප්‍රමාණයක් ඇත.එබඳු වූ එක් ආගමකට පවා ඉතා විශාල ප්‍රමාණයක් ආගමික සම්ප්‍රදායන් ගොඩනැඟී තිබේ.නිදසුනක් ලෙස කතෝලික දහම හා බුදුදහම සලකා බැලිය හැකිය.ක්‍රිස්තුස් වහන්සේ විසින් දෙසූ දහම එකක් වුවද අනුගාමික පිරිස් එය අර්ථකථනය කරගෙන ඇති ආකාර විශාල ප්‍රමාණයක් තිබේ.මේ හේතුව නිසා කතෝලික ආගමේ විවිධ සම්ප්‍රදාය රාශියක් බිහිවී තිබේ.ඒ අතර සාම්ප්‍රදායික හා නූතන මතවාද යන විවිධ පාර්ශවද දක්නට ලැබේ.බුදුදහමද මීට සමාන අයුරින් විවිධ සම්ප්‍රදාය රාශියකට ගොනුවී තිබේ.මෙහි ප්‍රධාන පාර්ශව දෙක ථේරවාද හා මහායාන යන්නයි.මේ ප්‍රධාන පාර්ශව දෙකද තවත් අනුකුඩා සම්ප්‍රදායය වලට ගොනුවී තිබේ.මේ සියළු කරුණුවලට ප්‍රධානතම හේතුව බුද්ධ වචනය අර්ථකථනයකිරීමේදී ඇතිවූ විවිධත්වයයි.ලෝකයේ විද්‍යමාන සෑම ආගමික සම්ප්‍රදායකම මෙකී ලක්ෂණ අඩුවැඩි ලෙස දක්නට ලැබේ.ඒ සෑම සම්ප්‍රදායකම දක්වා ඇත්තේ සිය සම්ප්‍රදායය පමණක්ම නිවැරදිබවත් සෙසු සම්ප්‍රදායන් අසත්‍යය බවත්ය.මේ නිසා කිසියම් ආගමික සම්ප්‍රදායක් මඟින් ඉගැන්වෙන ප්‍රතිපත්ති ප්‍රායෝගිකව තමන් විසින්ම අත්හදා බලා ඉතා නිවැරදි ලෙස කුමක් සත්‍ය අසත්‍යදැයි වටහාගෙන මිස අනුන් පවසන වදන් කෙරෙහි විශ්වාසය තබා පමණක් එය නිවැරදි යැයි පිළිගෙන කටයුතු කිරීමේ ඇති දෝෂ සහිතබව මනාව පෙනීයයි.මෙබඳු හේතු නිසා මිනිස් මනස අධ්‍යයනය කිරීමේ වගකීම් මුළුමනින්ම එක්තරා ආගමික සම්ප්‍රදායකට පැවරීමේ ඇති අගතිගාමී ස්වරූපය මෙහිදී මැනවින් ප්‍රකට වේ.මේ නිසා නූතන ලෝකයෙහි අධිමනෝවිද්‍යා විෂය පිළිබඳව අධ්‍යයන හා පර්යේෂණ කටයුතු සිදුවනුයේ එය ආගමික වටපිටාවකින් විනිර්මුක්තකොට බව දැකගත හැකිය.බුදුදහමේ පැරණිම ස්වරූපය තවමත් අන්තර්ගතව ඇත්තේ ථේරවාද සම්ප්‍රදාය තුළබව පෙරඅපර දෙදිගම මේ පිළිබඳ ශාස්ත්‍රීය අධ්‍යයන හා පර්යේෂණ සිදුකළ විද්වතුන්ගේ පොදු නිගමනය වී තිබේ.මේ අතරිනුත් ලක්දිව මහාවිහාරීය සම්ප්‍රදාය ඇසුරේ සුරැකී පැවතුණු පාලිභාෂා මාධ්‍යයෙන් පැවති බුදුදහම වඩාත් මුල්බුදුදහමේ ස්වරූපයෙන් සුරැකී ඇතිබව ඒ විද්වතුන්ගේ පොදු ආකල්පයයි.පාලි භාෂා මාධ්‍යයෙන්ම පවත්වාගැනීමට ස්ථවිර භික්ෂූන්වහන්සේලා වෑයම්කිරීමත්, අට්ඨකථා,ටීකා,ටිප්පණි වැනි ග්‍රන්ථ සම්පාදනයෙන් මුල්බුදුසමයේ පෞරාණිය හැඩය ආරක්ෂාකර ගැනීමට වෑයම් කිරීමත් නිසා වර්තමානයේ විද්‍යමාන නිවැරදි බුද්ධවචනයේ ස්වරූපය පාලිත්‍රිපිටක දහම බව පිළිගත හැකිය.බුදුදහමේ අන්‍ය දාර්ශනික සම්ප්‍රදායන්ට වඩා පාලි ත්‍රිපිටකය ගුරුකොට ගත් ථේරවාදී සම්ප්‍රදාය මේ හේතුව නිසා මුලික බුද්ධ වචනයට ආසන්න බැවින් වැඩිය.මානසික පක්ෂය පිළිබඳව මුල් බුද්ධ වචනයට අනුකූලව විග්‍රහකිරීමේදී පාලි ත්‍රිපිටකය ගුරුකොට ගැනීමටම යුහුසුළුවීම මඟින් බුද්ධ වචනය අත්තනෝමතික මතවාදවලින් විකෘතිවීම වළක්වා ගත හැකිය.

            අධි මානසික ක්‍ෂේත්‍රයට (Para Psychology) අයත් අතීන්‍ද්‍රීය සංජානනය මඟින් සෙසු පංච ඉන්‍ද්‍රියන් මඟින් උකහාගන්නා තොරතුරුවලට වඩා විශාල ප්‍රමාණයක තොරතුරු ලබාගත හැකිය. සෙසු පංච ඉන්‍ද්‍රියන් මඟින් තොරතුරු ලබාගැනීමේදී ඊට බලපාන විවිධවූ සීමා අතීන්‍ද්‍රීය සංජානනය මඟින් තොරතුරු ලබාගැනීමේදී බලනොපාන බව පැහැදිලිව දැකගත හැකිය.මෙවැනි ලක්ෂණයන් අතීන්‍ද්‍රීය සංජානනයේ පවතින සුවිශේෂීතා ලෙස සැලකිය හැකිය.නිදසුනක් වශයෙන් සැලකීමේදී භෞතික ඇස මඟින් දෘෂ්‍ය සංජානනය සිදුවීම ගත හැකිය.එහිදී ඇස මඟින් සිදුවන දෘෂ්‍ය සංජානන කෘත්‍යයට විවිධ සීමා තිබේ.භෞතික ඇසට පෙනීම ලබාගැනීමේදී විවිධ සීමාවලට යටත්වීමට සිදු වේ.සාමාන්‍ය පියවි මිනිස් ඇසකට පෙනෙන දේවල සීමාවක් තිබේ.එසේම පෙනෙන දුරප්‍රමාණයට අනුවද සීමා සහිතබවක් ඇත.බිත්ති,ප්‍රාකාර වැනි ස්වභාවික බාධාවන් නිසා පෙනීමට බාධා ඇතිවේ. එසේම කාලය (Time) යන සිව්වැනි මානයෙන්ද (Fourth Measurement) පෙනීම සීමාවී තිබේ. කාලය මානයක් ලෙස සලකනුයේ අතීතය, වර්තමානය හා අනාගතය යන කාලත්‍රයට එය සීමාවන බැවිනි.යමෙකුට වර්තමාන කාලයේ පවතින පෙනීම සීමාසහිතව දැකගත හැකිවුවද අතීතයේ තිබූ හෝ වර්තමානයේ ඇතිවීමට ඉඩඇති පෙනීම් වර්තමානයතුළ දැකගැනීමට නොහැකිය.ඒ ඔහුගේ පෙනීමට කාලය යන මානයෙන් එල්ලවන ස්වභාවික බාධාවට ඇස යන භෞතික ඉන්ද්‍රිය යටත්ව පවතින බැවිනි.මේ බාධා අතීන්‍ද්‍රිය සංජානනය තුළ දැකගත නොහැකිය.නැතහොත් භෞතික ඇසට වඩා අඩුවෙන් ස්වභාවික බාධා අතීන්‍ද්‍රිය සංජානනයෙහිදී ක්‍රියාත්මකවේ.අතීන්‍ද්‍රීය සංජානනයට ඇති වන මෙබඳු බාධාවන් පවා හටගැනෙනුයේ පුද්ගල භේදයෙහි පවතින විෂමතාව නිසා මිස අතීන්‍ද්‍රීය සංජානනයේ පවතින අඩුපාඩුවක් නිසා නොවන බව දැනගැනීම වැදගත්ය.පුද්ගලයෙකුගේ පියවි දෙනෙතට උරුමවූ ස්වභාවික අනන්‍යතා ලක්ෂණ අතීන්‍ද්‍රීය සංජානනයටද අදාළව ක්‍රියාත්මක වන බව සැලකිය යුතුය.මේ අනුව ජාති අන්ධ අයෙකුට දෘෂ්‍ය අතීන්‍ද්‍රීය සංජානනය ලබාගත නොහැකිය. අතීන්‍ද්‍රීය සංජානනය උපදවා ගැනීමේදී ඊට ජීව විද්‍යාත්මක අනුබලයක්ද ලැබිය යුතු බව මේ අනුව පැහැදිලිය.මේ ජීවවිද්‍යා අනුබලය නැතිවුවහොත් කෙතරම් වෑයම් කළද අතීන්‍ද්‍රීය සංජානන ශක්තිය උපදවාගත නොහැකිය.කෙනෙකු උපතලැබීමේදී මොළයේ පෙනීමට හෝ ඇසීමට හෝ රසවිඳීමට හෝ ආඝ්‍රාණ දැනීමට හෝ ස්පර්ශ දැනීමට හෝ මානසික අරමුණු දැනගැනීමට අදාළ ප්‍රදේශ නිසි ලෙස වර්ධනය වියහැකි ශක්‍යතාවයක් පැවතීම අත්‍යවශ්‍යය.ත්‍රිහේතුක පටිසන්ධිය නමින් බුදුදහමේ හැඳින්වෙනුයේ මෙකී ජීවවිද්‍යාත්මක ශක්‍යතාවය සහිතව සිදුවන උපතයි.මීට පෙර සසරේ සිදුකළ පින්බලය පැවතිය යුතුය.එසේම සසරේදී අතීන්‍ද්‍රීය සංජානනය උපදවා මැනවින් පුරුදු පුහුණු කර තිබීමද වර්තමාන භවයේ එකී ශක්තිය යළි පුබුදුවා ගැනීමට නොමඳ පිටිවහලක්ද වේ.මිනිස් ආත්ම භාවය ලැබීමේදී ද්විහේතුක කුශල ශක්තියක් ලබාඇති පුද්ගලයින්ගේ මානසික ශක්තිය හා ඉන්‍ද්‍රීය ශක්තිය ත්‍රිහේතුක කුශල ශක්තියකින් උපතලැබූවන්ගේ මානසික ශක්තිය හා ඉන්‍ද්‍රීය ශක්තිය තරම් ප්‍රබල නැත.මේ හේතුව නිසා එබඳු ද්විහේතුක පුද්ගලයින්ට අතීන්‍ද්‍රීය සංජානන ශක්තිය උපදවාගත නොහැකිය.ඔවුන්ට ලබාගත හැකි මානසික ශක්තිය එක්තරා සීමාසහිත බවකින් මෙපිටට යාහැකිද නොවේ.මේ නිසා ත්‍රිහේතුක උත්කෘෂ්ට කුශල ශක්තියක් ලැබූවන්ට විනා සෙසු අයට ධ්‍යාන මාර්ග ඵල ආදිය උපදවාගත නොහැකි යැයි පොදු පිලිගැනීමක් තිබේ.මන්ද ධ්‍යාන මාර්ගඵල වනාහී එක් ආකාරයක අතීන්‍ද්‍රීය සංජානන හැකියාවක් වන බැවිනි.එබඳු දේ උපදවා ගැනීමට සසර කරන ලද්දා වූ පුණ්‍ය ශක්තිය හා අතීන්‍ද්‍රීය සංජානන හැකියාව වර්ධනයකර ලැබූ තදබල පුහුණුවක් තිබිය යුතුය.

            ත්‍රිහේතුක පටිසන්‍ධියකින් උපත ලැබූ පුද්ගලයෙකු අතීන්‍ද්‍රීය සංජානන හැකියාව ලබා දෘෂ්‍ය හැකියාවට අදාළ මානසික ශක්තිය ගොඩනඟා ගතහොත් ඔහුට බිත්ති,ප්‍රාකාර ආදියෙන් ආවරණය වී ඇති සාමාන්‍ය මිනිස් පියවි දෙනෙකට ගෝචර නොවන සියළු දේ දැකීමේ හැකියාව ඇතිවේ.එහි දී සාමාන්‍ය පියවි මිනිස් දෙනෙතට යමක් දර්ශනයවනුයේ ඒ වස්තුවේ ගැටී පරාවර්තිතවූ ආලෝක කිරණ යළි ඇසේ කාචයතුළින් දෘෂ්ටි විතානය මත පතිතවේ.මෙය ඇතිවනුයේ සත්‍ය ප්‍රතිබිම්බයට අදාළ යටිකුරු ප්‍රතිබිම්බයක් ලෙසටය.ඇසේ කාචය තුළින් පෙරී ඇස තුළට ගමන්කරන ආලෝක කිරණ ඇසේ පිටුපස කොටසේ තිරය මත යටිකුරු ප්‍රතිබිම්බයක් සාදයි.මේ කොටස හා මොළයෙහි පෙනීමට අදාළ කොටස සමඟ අතිවිශාල ස්නායු ප්‍රමාණයකින් සමන්විත ස්නායුරැහැනක් සම්බන්ධ වේ.මෙය ප්‍රධාන දෘෂ්ටි ස්නායුව සමඟ මොළයේ දෘෂ්‍ය සංජානනට සම්බන්ධ ප්‍රදේශය කෙරේ.එහිදී ඇසට ලැබෙන සැබෑ ප්‍රතිබිම්බවලට සමාන යටිකුරු ප්‍රතිබිම්බ යළි ආපසු කියවීමකට ලක්කෙරේ. දෘෂ්ටි ස්නායුව තුළින් ගමන්ගන්නා දෘෂ්‍ය සංඥා මොළයේ අදාළ ප්‍රදේශකරා ළඟාවීමෙන් පසු එම සංඥාවන්හි ගැබ්ව ඇති පෙනීමට අදාළ සංඥා මොළය විසින් පරිවර්තනයකර දකින වස්තුව කුමක් දැයි වටහාගැනීමට සමත්වේ.මේ වටහාගැනීමට අතීන්‍ද්‍රීය සංජානනය සම්බන්ධවේ.සැබවින්ම මෙහි දී අතීන්‍ද්‍රීය සංජානනය සම්බන්ධවනුයේ අභ්‍යන්තර මධ්‍ය මොළයේ සෘජු ක්‍රියාකාරීවය සමඟද එසේ නැති නම් මොළයෙහි දෘෂ්‍ය සංජානනයට සම්බන්ධ කොටස සමඟදැයි මනෝවිද්‍යාඥයින් අතර දැනට දිගු කලක පටන් කතිකාවතක් ඇතිව තිබේ.එහෙත් මේ දක්වා ඊට නිශ්චිත විසඳුමක් සොයා ගැනීමට ඔවුන් අපොහොසත්ව සිටිනබව හෙළිවේ.යම් හෙයකින් දෘෂ්‍ය අතීන්‍ද්‍රීය සංජානනය සමඟ සම්බන්ධවනුයේ අභ්‍යන්තර මධ්‍ය මොළය නම් ජීවවිද්‍යාත්මක ලබන පෙනීමේ හැකියාව තිබිමේ ඇති වැදගත්කමක් ඊට නොතිබිය යුතුය.නමුදු සැබෑ තත්වය නම් යමෙකුට දෘෂ්‍ය අතීන්‍ද්‍රිය සංජානන හැකියාව ලැබීමට ජීවවිද්‍යාත්මක පෙනීම තිබීම අත්‍යවශ්‍ය සාධකයක් බවයි.මේ හේතුව නිසා මීට සම්බන්ධවනුයේ අභ්‍යන්තර මධ්‍ය මොළ ව්‍යුහයේ ක්‍රියාකාරීත්වය නොව මොළයේ පෙනීමට අදාළ කොටසබව තවත් විද්‍යාත්මක පිලිගැනීමකි.මොළයේ පෙනීමට අදාළ කොටස දෘෂ්‍ය අතීන්‍ද්‍රිය සංජානනය සමඟ සම්බන්ධ වන්නේ නම් භෞතික ඇසට අදාළවන විවිධ සීමාකාරී සාධක ඊටද අදාළවියයුතුය. නමුදු පුද්ගල හැකියා අනුව විද්‍යමාන විවිධත්වය මිස දෘෂ්‍ය අතීන්‍ද්‍රීය සංජානනයෙහි එබඳු සීමාසහිත ස්වභාවයක් දක්නට නැත.මේ හේතු නිසා සැබවින්ම දෘෂ්‍ය අතීන්‍ද්‍රීය සංජානන සමඟ සම්බන්ධතාව දක්වනුයේ අභ්‍යන්තර මධ්‍ය මොළයද,නැතහොත් මොළයේ දෘෂ්‍ය සංජානනයට අදාළ කොටසද, එසේත් නැතහොත් භෞතික ඇස පමණක්මදැයි තරමක ගැටළුවකට අපට මුහුණපාන්නට සිදුවේ. මේ ගැටළුව දෘෂ්‍ය අතීන්‍ද්‍රීය සංජානන සම්බන්ධයෙන් පමණක්ම නොව ශ්‍රවණ,මනන ආදී වශයෙන් සෑම අතීන්‍ද්‍රීය සංජානනකටම පාහේ පොදුවේ අදාළ වන කරුණකි.

            මෙබඳු අතීන‍්‍ද්‍රීය සංජානන වර්ග පහක් පිළිබඳව පංච අභිඥා නමින් බුදුදහමේ දක්වා තිබේ. එනම් ඉද්ධිවිධ ඥානය,දිබ්බසෝත ඥානය,පරචිත්තවිජානන ඥානය,පුබ්බේනිවාසානුස්සති ඥානය හා දිබ්බචක්ඛු ඥානය එම අභිඥා වර්ග පහයි.මෙකී අභිඥා ලැබීමට ලෞකික ධ්‍යාන ඉපිදවියයුතුය. අභිඥා ලබාගැනීමට කැමති පුද්ගලයා විසින් ඊට නියමිත අවශ්‍යතා සම්පූර්ණ කළයුතුය.ඔහු විසින් පඨවි,ආපෝ,තේජෝ හා වායෝ යන භූත කසිණ සතරෙහි හා නීල,පීත,ලෝහිත හා අවදාත යනාදී වූ වර්ණ කසිණ සතරෙහි යන අටවැදෑරුම් කසිණවල වෙන් වෙන්ව අෂ්ට සමාපත්ති ඉපිදවියයුතුය. මෙහි සඳහන් අෂ්ට සමාපත්ති නම් පඨම,දුතිය,තතිය,චතුත්‍ථි නැමැති රූපාවචර ධ්‍යාන සතර සමඟ ආකාසනඤ්චායතන, විඤ්ඤාණඤ්චායතන, ආකිඤ්චඤ්ඤායතන, නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතන යන අරූපාවචර ධ්‍යාන සතරයි.මෙසේ උපදවාගත් අෂ්ට සමාපත්ති ධ්‍යාන ශක්තියවුවද මෙහි පහත සඳහන් ක්‍රමවේදය භාවිතයෙන් නොසෙල්වන පරිදි සවිමත්කරගත යුතුබව දක්වා තිබේ.එනම් මේ ලෞකික ධ්‍යාන ශක්තිය  දැඩි වැරවෑයමෙන් ක්‍රමානූකූල අයුරින් ගුරු ඇසුර නිසි පරිදි ලබාගනිමින් විවේකීව විවිධ ආකාරවලින් පුහුණු කරගත යුතුබව දක්වා තිබේ.මෙහි සඳහන්වන කසිණානුලෝම යන ක්‍රමවේදයේදී මුල සිට අග දක්වා කසිණ පිළිවෙලින් ධ්‍යාන උපදවා ඉන් අනතුරුව තේජෝ කසිණයේ මේ අයුරින් අට කසිණයේම සිය දහස් වාරයක් ධ්‍යානයට සමවදිනු ලැබේ. කසිණ පටිලෝම නමැති ක්‍රමවේදයෙහිදී ඉහත ක්‍රමයෙහි විලෝමය සිදුකෙරේ.එනම් අග සිට මුල දක්වා කසිණ පිළිවෙලින් ධ්‍යානයට සමවැදීමයි.පළමුවෙන්ම ඕදාත කසිණයේ, දෙවනුව ලෝහිත කසිණයේ, තෙවනුව පීත කසිණයේ සිව්වෙනුව ඕදාත කසිණයේ ආදී වශයෙන් අනුපිළිවෙලින් අග සිට මුල තෙක් සිය දහස් වාරයක් ධ්‍යානයට සමවැදීම වේ. කසිණානු -ලෝමපටිලෝම නම් ක්‍රම වේදයේදී මුල සිට අග දක්වා කසිණ පිළිවෙලින් ධ්‍යාන උපදවා යළිත් අනුපිළිවෙලින් අග සිට මුල තෙක් සිය දහස් වාරයක්එසේම කසිණ පිළිවෙලින් ධ්‍යාන ඉපිදවීමයි.ඣානානුලෝම නම් ක්‍රම වේදයේදී ප්‍රථම ධ්‍යානයේ සිට ධ්‍යාන අනුපිළිවෙලින් නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනය දක්වා සම වැදීමයි.ඣාන පටිලෝම නම් නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනයේ සිට ප්‍රථම ධ්‍යානය දක්වා අනු පිළිවෙලින් සමවැදීමයි.ඣානානුලෝමපටිලෝම නම් ධ්‍යාන අනුපිළිවෙලින්මුල සිට අග දක්වාද යළි අග සිට මුල දක්වාද සමවැදීමයි.ඣානුක්කන්තික නම් ධ්‍යාන එකක් හැර එකකට සමවැදීමයි. පඨවි කසිණයේ ප්‍රථම ධ්‍යානයට සමවැද යළි එහිම තෘතිය ධ්‍යානයට සමවැද එය අත්හැරදමා යළිඳු ආකාසානඤ්චායතනයටද ඉන් අනතුරුව ආකිඤ්චඤ්ඤායතනයටද සමවැදීමයි.අපෝ කසිණාදී සෙසු කසිණවලද මෙසේම ධ්‍යානයට සමවැදීමයි.කසිණුක්කන්තික නම් කසිණ එකක් හැර එකක් යනාදී වශයෙන් සමවැදීමයි.පඨවි කසිණයෙහි ප්‍රථම ධ්‍යානයට සමවැද යළිත් තේජෝ කසිණයෙහිද යළි නීල කසිණයෙහි ප්‍රථම ධ්‍යානයට මේ අයුරින්ම සමවැදීමයි.ද්විතීය ධ්‍යානයෙහිද මේ ලෙසම සමවදිනු ලැබේ.ඣානකසිණුක්කන්තිකනම් ධ්‍යාන හා කසිණ දෙකොටසම එකක් හැර එකකට සමවැදීමයි.පඨවි කසිණයෙහි ප්‍රථම ධ්‍යානයට සමවැද යළි තේජෝ කසිණයෙහි තෘතීය ධ්‍යානයට සමවැදීම ආදී වශයෙනි.අඞ්ගසඞ්කන්තික නම්  අඞ්ග පිළිවෙලින් සමවැදීමයි. පඨවි කසිණයේ ප්‍රථම ධ්‍යානයට සමවැද එහිම ද්විතීය ධ්‍යානාදියටද සමවැදීමයි. ආරම්මණ සඞ්කන්තික නම් ආරම්මණ පිළිවෙලින් සමවැදීමය.මේ අනුව පඨවි කසිණයේ ප්‍රථම ධ්‍යානයටද සමවැද ආපෝ කසිණාදියේද ප්‍රථම ධ්‍යානයට සමවැදීමයි.සෙසු ධ්‍යානවලද මෙය අනුගමනය කෙරේ.අඞ්ගාරම්මණසඞ්කන්තික  නම් අඞ්ග අරමුණු දෙකම ඒකාන්තරික වශයෙන් සමවැදීමය. පඨවි කසිණයේ ප්‍රථම ධ්‍යානයට සමවැද ආපෝ කසිණයේ ද්විතීය ධ්‍යානයටද තේජෝ කසිණයේ තෘතීය ධ්‍යානයටද සමවැදීමයි. සෙසු ධ්‍යානවලද මේ ක්‍රමයම භාවිතාවේ.අඞ්ගවවත්‍ථාපන නම් ප්‍රථම ධ්‍යානය පංචාංගිකය යනාදී වශයෙන් අංගමාත්‍ර මෙනෙහි කිරීමයි.ආරම්මණවවත්‍ථාපන නම් මෙය පඨවි කසිණය, මෙය ආපෝ කසිණය යනාදී වශයෙන් ආරම්මණ මාත්‍ර ව්‍යවස්ථා කිරීමයි. කසිණ අරමුණු කොට උපදවාගන්නා ධ්‍යාන හා කසිණ මෙසේ මනාව ප්‍රගුණ කරනුයේ එහි සිත මෘදු හා කර්මණ්‍ය ලෙස තබාගැනීමටය.මෙසේ කසිණ හා ධ්‍යාන මනාව ප්‍රගුණකොට මිස නැතිනම් කෙසේවත් සෘද්ධි ලැබිය නොහැකිය.

            අධිට්ඨාන සෘද්ධි, විකුබ්බන සෘද්ධි, මනෝමය සෘද්ධි, ඤාණවිප්ඵාර සෘද්ධි, සමාධිවිප්ඵාර සෘද්ධි, අරිය සෘද්ධි, කම්මවිපාකජ සෘද්ධි, පුණ්‍යවත් සෘද්ධි, විජ්ජාමය සෘද්ධි හා පයෝග සෘද්ධි සේ සෘද්ධි දහයක් පිළිබඳ බුදුහමේ සඳහන්ය.මෙහි අධිෂ්ඨාන සේ ඇතිවන සෘද්ධි අධිට්ඨාන සෘද්ධියයි. තමා දෙදෙනෙකු තිදෙදෙකු සියදෙනෙකු දහසක් වේවායි ඉටාගත් විට එසේම සිදුවේ.සිය ප්‍රකෘතිවූ සිරුර හැර වෙනත් ස්වරූපයකින් පෙනී සිටීම විකුබ්බන සෘද්ධියයි.සිය බාහිර පෙනුම සතෙකු හෝ වෙනත් ස්වරූපයකට පරිවර්තනය කිරීම මින් සිදුවේ.සිය සිරුරතුළ වෙනත් මනෝමය සිරුර මවා පෙන්වීම මනෝමය සෘද්ධියයි.මෙය සිදුකිරීමේදී සිය සිරුර සිදුරක් වේවා යැයි ඉටා එහි වෙනත් සිරුරක් මවා සිය සිරුරෙන් මැවූ සිරුර පිටතට ඇද දැක්වීම මෙහිදී සිදුවේ.ඥානානුභාවයෙන් දක්වා සිටින සුවිශේෂී සෘද්ධිය ඤාණවිප්ඵාර සෘද්ධියයි.බක්කුල හිමි,සංකිච්ච හිමි හා භූතපාල දරුවා සිය මරණයෙන් වැළකුණේ මේ සෘද්ධිය නිසාය.ඒ ආත්මභාවයතුළ රහත්වීමට පින්ඇති උතුමෝ කවර වූ විපතකින් හෝ සිය දිවි ගලවාගැනීමට සමත්වෙති.සමාධි බලයෙන් ඇතිවන්නේ සමාධිවිප්ඵාර සෘද්ධියයි.සැරියුත් හිමි සඳපහනේ යකෙකු හිසට දුන් පහරින්ද,සඤ්ජීව හිමි ගොපලුන්ගේ ගිනිදැලි වලින්ද,ඛාණුකොණ්ඩඤ්ඤ හිමි පල්හොරුන් විසින් සිරුර මතතැබූ බඩුවල බරින්ද,උත්තරා නම් සිටු දියණිය සිරිමා නැමැති ස්ත්‍රිය විසිකළ උණු තෙල්වලින්ද,සාමාවතිය උදේන රජු විදි හී පහරින්ද වැළකුණේ සමාධිවිප්ඵාර සෘද්ධිය නිසාය.සිය සිත වසඟ කළ ආර්‍ය්‍යයන් විසින් පිළිකුළ් අරමුණුවල වුවද නොපිළිකුල්බව සැලකීම ආදිය ආර්‍ය්‍ය සෘද්ධියයි.මේ උතුමෝ පිළිකුල් අරමුණු හමුවූ අවස්ථා වල එහි මෙත් වඩා හෝ ධාතු වශයෙන් සලකා හෝ එහි නොපිළිකුල් බව අරමුණුකර ගනිති.පක්ෂි හා දෙවි දේවතාවන්ගේ අහස් ගමන් ආදී දේ කම්මවිපාකජ සෘද්ධියයි.චක්‍රවර්තී රජවරුන්ගේ අහස් ගමන් ආදිය පුණ්‍ය සෘද්ධියයි.එසේම මෙණ්ඩක,ජෝතිය,ජටිලක,ඝෝෂිතාදීන් විවිධ අනුහස්වර්ගද පුණ්‍ය සෘද්ධියට ගැනේ.ගගණ තාක්ෂණය උපකාරී කරගෙන සිදුකරන අහස් ගමන් ආදිය විද්‍යාමය සෘද්ධියයි.එසේම විවිධ ක්‍රියා සැලකිලිමත්ව මනාව කිරීම නිසා සමෘද්ධිමත්වීම ප්‍රයෝග සෘද්ධියයි. නෙක්ඛම්ම සංකල්පය නිසා කාමච්ඡන්දය ප්‍රහාණයවේ.අර්හත් මාර්ග ඥානයෙන් සියළු කෙළෙස් ප්‍රහාණයවේ.විවිධ ශිල්ප කර්මාන්ත නිසා ඒවා මනාව සිදුවීම ප්‍රයෝග සෘද්ධියට ඇතුළත්ය. සෘද්ධි විධි දහය අතුරෙන් සිය මානසික ශක්තිය පදනම් කර ගෙන ලැබිය හැක්කේ අධිෂ්ඨාන, විකුබ්බන, මනෝමය යන සෘද්ධි තුන පමණි.එසේම සෘද්ධිය පිලිබඳ භූමි සතරක්ද,පාද සතරක්ද,පද අටක්ද, මුල් දහසයක් ඇත. මෙහි භූමි සතර නම් පඨම ධ්‍යානයෙහි පටන් චතුත්‍ථ ධ්‍යානය දක්වා ඇති ධ්‍යාන සතරයි. පාද සතර නම් ඡන්‍ද සෘද්ධිපාද, වීරිය සෘද්ධිපාද, චිත්ත සෘද්ධිපාද, වීමංස සෘද්ධිපාද යන්නයි.එසේම මෙහි සඳහන් පද අට නම් ඡන්‍ද සමාධි, වීරිය සමාධි, චිත්ත සමාධි, වීමාංසා සමාධි යන්නයි. මෙහි සඳහන් මුල් දහසය මඟින් චිත්ත ගති ස්වභාවය ධ්‍යාන උපදවීමට හැකිවන ලෙස සකස් කරන බව විශුද්ධි මාර්ගය අනුව පෙනී යයි.

            අතීන්‍ද්‍රීය සංජානනය නිරුත්සාහකව නොලැබේ.කිසියම් වෙහෙසක් දරා එය ලබාගැනීමට උචිත ස්වරූපයකට සිය කායික මානසික හැඩය සකස්කර ගත යුතුය.මේ කායික මානසික හැඩය සකස් කරගැනීමේ කාර්යය හැඳින්වෙනුයේ ලෞකික ධ්‍යාන උපදවා ගැනීම යනුවෙනි.ක්ෂණිකව මේ තත්වය ලබාගත නොහැකිය.දිගු කලක් ක්‍රමිකව කායික මානසික ස්වරූපය අතීන්‍ද්‍රීය සංජානන පැතිකඩ උපදවා ගැනීමට උචිත ආකාරයකට සූදානම් කරගත යුතුය.ඒ සඳහා දැරිය යුතු අති මහත් වූ වෙහෙස ලෞකික කිසිදු කාර්යයකට දැරිය යුතු වෙහෙසට වඩා ඉතා විශාලය.මේ නිසා මෙබඳුවූ ශක්ති උපදවිය හැක්කේ ඉතා දැඩි වෙහෙසක් හා කැපවීමක් දරා කටයුතු කළහැකි ධෛර්යවන්තවූ අයෙකුට බව පැහැදිලිය.කෙතරම් දැඩි වෙහෙසක් කැපවීමක් දරා කටයුතු කළද ඒ සඳහා අවශ්‍යවූ පුණ්‍ය ශක්තිය නැති අයෙකුගේ උත්සාහය වුවද ඒ භවයේදී සඵල කරගැනීමට ඉඩකඩ නොලැබේ.අතීන්‍ද්‍රීය සංජානනය ප්‍රධාන වශයෙන්ම මානසික පැතිකඩ හා බැඳී පවතින බව සැබෑවකි.නමුදු ඒ මානසික පැතිකඩ දියුණු කරගැනීමේදී අනිවාර්යයෙන්ම කායික පැතිකඩද ඊට අනුරූපව සකස්විය යුතුමය.නැතහොත් ඒ යෝගාවචරයාගේ උත්සාහය ව්‍යවර්ථවී යයි.නිදසුනක් සේ ප්‍රථම ධ්‍යානයේ සිට අනුක්‍රමයෙන් ඊට ඉහළ ලෞකික ධ්‍යාන මට්ටම් කරා ප්‍රවේශවීමේදී දිගු කලක් එක් ඉරියව්වක සිටීමට සිදුවිය හැකිය.එහිදී ඇතිවන ශාරීරික අවශ්‍යතා ක්ෂණිකව ඉටුකරගත හැකි නොවියහැකිය. එහිදී ඇතැම්විට ආහාර පාන ගැනීම,ශරීර කෘත්‍ය,සිරුර පිලිදෑගුම් කිරීම බඳු කායික අවශ්‍යතා වුවද ඉටුකරගත හැකිවනුයේ වඩ වඩා උසස් ධ්‍යාන මට්ටම් කරා පැමිණීමේදී අනුක්‍රමයෙන් සීමාවන කාලසීමාවක් යටතේ වියහැකිය.අවසාන ලෞකික ධ්‍යාන මට්ටමවූ නිරෝධ සමාපත්තියේදී සත් දිනක් ආහාර පානාදියෙන් වැළකී සිටිය හැකිබව දක්වා ඇත.සාමාන්‍ය පියවි මිනිසෙකුට එසේ කළ නොහැකිය.නමුදු මරණයට පත්නොවී ආශ්වාස ප්‍රාශ්වාස පවා නොකර ආහාර පානාදියෙන් වැළකී එසේ සිටීමට නම් කොතරම් මානසික ශක්තියක් පැවතියද ඊට අනුරූපවන කායික පසුබිමක් තිබිය යුතුමය.එබඳු කායික පසුබිමක් යමෙකුට එක්වරම ඇතිකර ගතනොහැකිය.ප්‍රථම ධ්‍යානයේ පටන් අනුක්‍රමයෙන් ඉහළ ධ්‍යාන මට්ටම් කරා පැමිණෙමේදී උසස්වන මානසික පසුබිමට සමගාමී ලෙස කායික පසුබිමද සකස්වීමක් මෙහිදී සිදුවන බව සැලකිය යුතුය.ඊට ස්නායු ක්‍රියාකාරීත්වය,මධ්‍යය ස්නායු පද්ධතිය යටතේ පාලනය වන ආශ්වාස ප්‍රාශ්වාසය,රුධිරයට අම්ලකර වායුව අඛණ්ඩ ලෙස ලබාගත යුතුවීමේ අවශ්‍යතාව,මොළයේ තරංග ක්‍රියාකාරීත්වය,දේහයේ හෝමෝනවල ක්‍රියාකාරී ස්වභාවය,මොළ අභ්‍යන්තරයේ ස්නායු සම්ප්‍රේෂණ කාර්යයට සම්බන්ධ රසායනික සමතුලිතතාවය ආදී කායික පසුබිමට අදාළ බොහෝ දේ මානසික පසුබිමට අදාළව වෙනස්විය යුතුය.නැතහොත් මහත් වෙර වෑයමෙන් ලඟාකරගත යුතු යැයි සලකන උසස් මානසික මට්ටම් වෙත ළඟාවීමේදී යම් ගැටළු ඇතිවේ.මේ නිසා අතීන්‍ද්‍රීය සංජානනයේදී අපේක්ෂා කරන එකී මානසික පසුබිමට ගැලපෙන අයුරින් කායික පසුබිම සකස් කරගත යුතුවේ.ලෞකික ධ්‍යාන මට්ටම්වලදී යටපත් කරගනුලබන අහිතකර මානසික ලක්ෂණවලට සැසඳෙන පරිදි ඉහතකී අහිතකර කායික ලක්ෂණද අවමකරගත යුතුවේ.නිදසුනක් ලෙස කෝපය ඇතිවීම හා ඇනඩ්‍රලීන් හෝමෝන ස්‍රාවයවීම අතර සබඳතාවයක් ඇත.එසේම ටෙස්ටෙස්ටරෝන්, පොජෙස්ට්‍රන් හා ප්‍රොලැක්ටික් වැනි ලිංගික හෝමෝන ස්‍රාවයවීම හා කාමුක හැඟීම් ඇතිවීම අතර සබඳතාවයක් ඇත.මෙබඳු හැඟීම් අඩුවීමේදී කායිකව පවා වෙනස් කම් ඇතිවේ.එසේම එක්වරම මෙබඳු කායික වෙනස්කම් ඇතිනොවේ.මානසික මට්ටම උසස්වීමේ දී කායික පසුබිමට ඒවා බලපාන්නේ ක්‍රමානූකූලව සෙමිනි.

අතීන්ද්රීබය සංජානනයේ සුවිශේෂතා

ඇස, කණ, නාසය, දිව, සම යන පසිඳුරන් මඟින් අරමුණු ගැනීම නොසලකා හුදෙක් යම් කිසිවෙකුගේ මනසින් පමණක්ම අරමුණු ගැනීමේ ක්රිමයාවළිය අතීන්ද්රි ය සංජානනය යන නමින් හැඳින්වේ. අතීන්ද්රිණය යන වචනයෙහි අර්ථය ඉන්ද්රි යන් ගෙන් පරිබාහිරවූවක් යන්නයි.නමුදු මෙහිදී අතීන්ද්රි්ය යන භාවිතා වී ඇත්තේ භෞතික ඉන්ද්රියය පහ ඇසුරෙන් නොවූ යන්න ඇඟවීම සඳහායි. මනසින් ගන්නා අරමුණු ධම්ම යන නමින් හැඳින්වේ.එම ධම්ම නමැති අරමුණු ගැනීමේදී සෙසු පංච ඉන්ද්රි්යන්ගෙන් පරිබාහිරව සිදුවන අරමුණු ගැනීමේ ක්රිතයාවළියක් ඇත.මේ අරමුණු ගැනීමේ ක්රිඉයාවළිය මානසික ශක්තියකි. එසේම එම ශක්තිය මනසට පමණක් ඇති විශ්මිත හැකියාවක් ලෙස හැඳින්විය හැකිය. එසේ වුවද මනසද ෂඩ් ඉන්ද්රියයන්ට අයත් තව එක් ඉන්ද්රි යකි. නමුදු මනෝ විඤ්ඤාණ ධාතුව සෙසු පංච ඉන්ද්රි්යන් මෙන් ඕලාරික භෞතිකව සතර මහා භූත රූපයන්ගෙන් නිර්මිතවූවක් නොවේ.මනෝවිඤ්ඤාණ ධාතුව වනාහී කිසියම් දැනෙන ස්වභාවයකි. මේ දැනෙන ස්වභාවය රූපයෙහිම ගැබ්ව පවතින්නකි.මේ ඇතැම්හු මේ ලක්ෂණය වරදවා වටහා ගෙන මනෝ විඤ්ඤාණ ධාතුව වනාහී එම රූපයෙහිම තවත් එක් අනන්යීතා ලක්ෂණයක් පමණක් බව ප්රඤකාශ කිරීමට තරම් දැඩි අයුරකින් අතිධාවනකාරීවී තිබේ.මෙම අදහසේ ව්යාමප්තිය නිසාම භෞතිකවාදී ආකල්ප පුරාණයේ සිටම සාමාන්යක ජන සමාජයේ ව්යාේප්ත වී තිබේ. අතීන්ද්රි ය සංජානනය මඟින් දත්ත හඳුනාගැනීමේදී හුදෙක් දත්තවල මානසික සැකසුමේ ස්වරූපය වැදගත්ය.එය මානසික හැඩතලය අනුව සකස්වේ.මෙහි ජීව විද්යාදත්මක පැතිකඩක්ද තිබේ.යමෙකුගේ මානසික හැඩතලය සකස්වීම කෙරෙහි ඒ පුද්ගලයාගේ කර්ම විපාක ශක්තිය බලපානු ලැබේ.තමාගේ කර්ම විපාක ශක්තිය යම් මට්ටමක පවතින්නේද ඊට අනුරූප මානසික හැඩයක් උරුමකොට උපත ලැබීමට මිනිසාට සිදුවේ. මිනිස් ආත්ම භාවයෙහි පමණක් නොව සතර අපා,දිව්යල, බ්ර හ්ම ආදී කුමන තලයකවුවද උපතලැබීම සිදුවනුයේ කර්ම ශක්තිය අනුව සැකසුනු මානසික හැඩයෙහි ස්වරූපය අනුවය.මින් ඇතැම් මට්ටම් වල උපත ලැබූ සත්වයින්ට උරුමවන අතීන්ද්රි ය ප්රූත්ය.ක්ෂයේ ස්වභාවය භවතලය අනුවද විවිධ වේ. තිරිසන් යෝනි හා සතර අපාය ආදී භවවල උපත ලැබූ සත්වයන්ගේ මානසික හැඩය මනුෂ්යසයන්ට වඩා නොදියුණු මට්ටමක ඇත.එබැවින් මානසික හැකියාව පහළ මට්ටමක පවතී.මානසික මට්ටම උසස් හෝ පහළ යැයි තීරණය කරනුයේ පුද්ගලයෙකුතුළ විද්යවමාන මානසික ගතිලක්ෂණවලඇති ධනාත්මක හෝ සෘණාත්මක බව මතය.මනුෂ්යක ආත්ම භවයේ විද්යලමාන මානසික ගතිලක්ෂණවල ධනාත්මක හෝ සෘණාත්මක බව සෙසු අමනුෂ්යන භවවලට සාපේක්ෂකව මධ්යධස්ථ මට්ටමක පවතී.
මනසට අරමුණු වන ධම්ම ධාතුවට අයත්වනුයේ චෛතසික දෙපණ, සූක්ෂමම රූප දහසයද නිවනද යන සැට නවයක් කරුණු වේ.මෙහි චෛතසික දෙපණස නම් සබ්බ චිත්ත සාධාරණ චෛතසික 7, ප්රඅකීර්ණක චෛතසික 6, අකුසල චෛතසික 14, සෝභන සාධාරණ චෛතසික 19, විරති චෛතසික 3, අප්පමඤ්ඤා චෛතසික 2 හා පඤ්ඤා චෛතසික 1 යන්නයි.මෙහි සඳහන් වූ සබ්බ චිත්ත සාධාරණ නම් සුවිශේෂී ස්වභාවයක් නොමැතිව සෑම සිතකම යෙදෙන චෛතසිකවේ. මෙබඳු චෛතසික 7 ක් පිළිබඳව අභිධර්මයෙහි සඳහන්ය.ඒවා නම් ඵස්ස,වේදනා,සඤ්ඤා,චේතනා ඒකග්ගතා, ජීවිතේන්ද්රිඒය හා මනසිකාර යන්නයි.අහේතුක සිත්හි හා සෝභන සිත්හි කිසිදුවෙනසක් නැතිව යෙදෙන බැවින් ප්රගකීර්ණ චෛතසික එනමින් හැඳින්වේ.මෙබඳු චෛතසික 6ක් ඇත.එනම් විතක්ක, විචාර, අධිමොක්ඛ, විරිය, පීති හා ඡන්දර යන්නයි.මෙහි විතර්කය ආර්ය්යෙ අෂ්ටාංගික මඟෙහි සම්මා සංකප්පය යන නමින් හැඳින්වේ.සබ්බ චිත්ත සාධාරණ හා ප්රිකීර්ණක යන චෛතසික 13 න අන්යඑ සමාන චෛතසික නමින්ද හැඳින්වේ.අකුසල් සිත්වල යෙදෙන බැවින් අකුසල චෛතසික ඒ නමින් හැඳින්වේ.අකුසල චෛතසික 14 නම් මෝහ,අහිරික,අනොත්තප්ප,උද්ධච්ච,ලෝභ,දිට්ඨි, මාන, දෝස, ඉස්සා, මච්ඡරිය, කුක්කුච්ච, ථින, මිද්ධ හා විචිකිච්ඡා යන්නයි.සිත පැහැපත් කරවීමට උපකාරීවීම සෝභන චෛතසිකවල කාර්යභාරයයි.මෙබඳු සෝභන චෛතසික 19කි.එනම් සද්ධා, සති, හිරි, ඔත්තප්ප, අලෝභ, අදෝස, තත්ර1මජ්ඣත්තතා, චිත්ත ලහුතා, කායමුදුතා, චිත්ත මුදුතා, කායකම්මඤ්ඤතා, චිත්තකම්මඤ්ඤතා, කායපාගුඤ්ඤතා, චිත්තපාගුඤ්ඤතා කායයුජ්ජුකතා හා චිත්තුජ්ජුකතා යන්නයි.විරති චෛතසික නම් ආර්ය මාර්ගයට පැමිණවීමට උපකාරීවන චෛතසික වේ. මේවා තුනකි.එනම් සම්මා වාචා,සම්මාකම්මන්ත හා සම්මා ආජීව යන්නයි.මෙහි අප්පමඤ්ඤා චෛතසික නම් අප්රතමාණ සත්වයන් අරමුණු කොට උපදවන නිසාය.එසේම මෙහි එනමින් දක්වා ඇත්තේ කරුණා හා මුදිතා යන චෛතසික දෙකයි.නමුදු මෙත්තා කරුණා මුදිතා උපෙක්ඛා සතර අප්පමඤ්ඤා වේ.මෙත්තාව අදෝස නමින්ද උපේක්ඛාව තත්ර මජ්ඣත්තතාව නමින්ද සෝභන සිත් වල යෙදී ඇති බැවින් ඉතිරි කරුණා හා මුදිතා දෙක පමණක් මෙහි අප්පමඤ්ඤා ලෙස දක්වා ඇති බව වටහාගත යුතුය.එසේම යමක් ත්රි්ලක්ෂණ අනුව දැනගන්නේ පඤ්ඤා චෛතසිකය නිසාය.එම මනසට අරමුණු වන රූපයෙහි සියුම් පදාර්ථමය ස්වභාවය සූක්ෂ්ම රූප නම්වේ.මේවා 16කි.එනම් ආපෝ ධාතුව, ස්ත්රීර පුරුෂ භාව රූප 2, හෘදය වස්තු රූපය, ජීවිතේන්රිප ය රූපය, ආහාර රූපය, ආකාශ රූපය, කාවිඤ්ඤත්ති හා වචී විඤ්ඤත්ති රූප 2, ලහුතා,මුදුතා හා කම්මඤ්ඤතා යන විකාර රූප 3 හා උපචය, සන්තති, ජරතා හා අනිච්චතා යන ලක්ෂණ රූප 4 යි.එමෙන්ම නිවනද මනසට අරමුණු වන බව මෙහිදී පිළිගෙන තිබේ.අභිධර්මයේදී මනසට අරමුණුවන ධම්ම කොටස පිළිබඳ සුක්ෂතම විග්රෙහයක් සිදුකරනුයේ අර්ථ ගැන්වීමේ පහසුව තකාය.මෙහිදී පැහැදිලි වන දෙයක් නම් මානසිකවූ අරමුණු මෙන්ම භෞතික පදාර්ථවල සියුම් අවස්ථාද මනසට අරමුණු වන බවයි.මෙහි සඳහන් වන භෞතික පදාර්ථ නම් රූපයෙහිම පවත්නා වූ සියුම් ස්වභාවයන් ලෙස විග්රමහ කළහැකිය.එසේම කිසි විටෙක සිතට අරමුණු කළ නොහැකි යැයි ඇතැම් සම්ප්ර්දායන් විසින් සලකන ලද නිර්වාණ ධාතුවද මෙහි සඳහන් ධම්ම අරමුණුවලට ගෝචරවන බව වටහාගත හැකිය.
සිත යනු භෞතික පදාර්ථවලම පවත්නා සුවිශේෂී වූ දැනීමේ ස්වභාවයක් ලෙස සැලකූවිටද මනස භෞතික පදාර්ථවලින් ස්වායක්ත වූ අනන්ය ලක්ෂණ සහිත ස්වභාවයක්ය යන්න පැහැදිලිව වටහා ගත හැකිය.රූපය හා නාමය යනුවෙන් විභේදිතවූ අවස්ථා දෙකක් යටතට සිත හා භෞතික පදාර්ථ වෙන්කර දැක්වීමේ අරුතද ඒ දෙක එකක් සේ නොසලකා දෙකක් වශයෙන් සැලකීමයි. මනස ඉන්ද්රිවයක් සේ බුදුදහමේ හැඳින්වුවද භෞතිකවාදී දැනුම් පද්ධතිවල එසේ නොහැඳින්වෙන ඇතැම් අවස්ථාද තිබේ.ඒ දැනුම් පද්ධතිවල අරමුණු ලබාගත හැකි දොරටු සේ දක්වා ඇත්තේ පංච ඉන්ද්රිායන්ට අයත් සේ සැලකෙන ඇස,කණ,නාසය,දිව හා සම මඟින් පමණි.සිත මෙම පංච ඉන්ද්රි ය හටගැනීම හේතුවූ භෞතික පදාර්ථවලම එක්තරා සියුම් ස්වභාවයක් සේ මෙබඳු දැනුම් පද්ධතිවල සඳහන්ය.ඔවුන්ට අනුව සාමාන්යක පියවි මානව ඉන්ද්රිකයන්ට අරමුණු වන පංච ඉන්ද්රිේය සංජානනයේ සංඥා දත්ත මොළයෙහි තැන්පත් වීමේදී සැකසෙන ව්යුේහ රටා අතර ඇති සබඳතා තාර්කික අයුරින් හඳුනාගැනීමේ වපසරියතුළ සිත නැමැති ඉන්ද්රියයේ පූර්ණ ක්රිතයාකාරීත්වය සීමාවී පවතී.සිත නැමැති ප්ර ස්තුතය අර්ථකථනය කරන ආකාරය හා එහි ක්රිුයාකාරීත්වය වටහාගනු ලබන ආකාරය අතර මේ විවිධ අර්ථසැපයුම් එයට සමගාමී සංජානන මට්ටම් දක්වා අනුපිළිවෙලින් දෝලනය වෙමින් තිබේ. සෙසු පංච ඉන්ද්රි යන්හි සංජානන ක්රිනයාකාරීත්වයේ සියළු හැඩතල පිටතින් නිරීක්ෂණය කළහැකිය. නමුදු මනසේ සංජානන ක්රිනයාකාරීත්වය එලෙස පිටතින් නිරීක්ෂණය කළ නොහැකිය.මේ හේතුව නිසා මනසේ සංජානන ක්රිනයාකාරීත්වය පිළිබඳ අතිවිශාල ප්රෂමාණයක් ගූඪ මතවාද ගොඩනැඟී ඇත. මෙබඳු ගූඪ මතවාද නිසාම මනසේ සංජානන ක්රි යාකාරීත්වය පිළිබඳ සාමාන්ය සමාජයේ ව්යාිප්තවී ඇති තොරතුරු බොහොමයක් අන්ධ, මිථ්යාය හා ගූඪ විශ්වාස මතම පදනම්වී ගොඩනැඟී ඇති බවක් ද නිරීක්ෂණය කළ හැකිය.සිතේ ක්රිායාකාරීත්වය දැනගැනීමට අසීරු වුවද,එය මැනීමට දුෂ්කර වුවද මනෝ සංජානන ක්රි යාකාරීත්වයක් නැතිබව ඔප්පුකිරීම සඳහා එය සාධකයක් කරගත නොහැකිය. මනස පවතින බව හා එහි ක්රි්යාකාරීත්වය අපට දැනෙන බව සැබෑ නමුත් එය බාහිර උපකරණවල ආධාරයෙන් තහවුරුකර පෙන්විය නොහැකිය.එම ලක්ෂණය මනෝ සංජානනයෙහි පවතින එක් අනන්යපතා හැඩතලයකි.සිත පවතින බව හා එහි ක්රි යාකාරීත්වය අපට දැනගත හැක්කේ එහි ක්රිඅයාව අපට දැනෙන නිසාය.නැතහොත් සිත නිසා ඇතිවන වැටහීම් හා දැනීම් ලක්ෂණ මාර්ගයෙන් සජීවී තොරතුරු උකහාගත හැකිවීම නිසාය.නමුදු එය ඔප්පු කර දැක්විය නොහැකිය.මන්ද සංවේදී බවට උරුම දැනීම් ලක්ෂණ භෞතික උපකරණවල මිණුම්දඩුවලට හසුනාවන බැවිනි.නමුදු එම භෞතික උපකරණවලට මොළයේ විද්යුණත් තරංග හෝ හෘද ස්පන්දය හසුකර ගතහැකිය.සිත යනුවෙන් දැක් වෙනුයේ මොළයේ විද්යුණත් තරංග ක්රිෘයාකාරීත්වය හෝ හෘද ස්පන්දනය හෝ නොවේ.එයින් බාහිර වූ යමක්ද නොවේ.සිත ඇතිබව හා එහි ක්රි්යාකාරීත්වයක් ඇති බව භෞතික උපකරණ ආධාරයෙන් මැන දැනගත හැකි භෞතික පැතිකඩ (Physical Profile) වනාහී මොළයේ විද්යු ත් ක්රිියාකාරීත්වය හා හෘද ස්පන්දයයි. යමෙකු මිය ගියබව හෝ ජීවත්ව සිටිනබව හෝ දැනගැනීම සඳහා වෛද්යම විද්යා‍ ක්ෂේත්රායේදී එහි භෞතික පැතිකඩ නිරතුරුව භාවිතා වේ.නමුදු දියුණු යැයි සම්මතවූ නූතන වෛද්ය් විද්යා‍ත්මක උපකරණ භාවිතාකර වුවද සිත හා එහි ක්රිැයාකාරීත්වය සර්ව සම්පූර්ණයෙන් අවබෝධකරගත නොහැකිය.මින් පැහැදිලිවනුයේ සිතේ ක්රිකයාවන් පවතිනබව සැබෑ නමුදු එය වටහාගැනීමට භෞතික මිණුමකින් ඔබ්බටවූ යාම අවශ්ය බවයි. මෙබඳු අවශ්යඑතාවයන් නිසා අද ලෝකයේ පාර භෞතික විද්යා. ක්ෂේවත්ර්ය (Para physical Science)බෙහෙවින් සංවර්ධනය වී තිබේ. පාරභෞතික ක්ෂේකත්රකයට අයත්වනුයේ භෞතික මිණුම් දඬුවලින් මැනගත නොහැකි විෂය ක්ෂේවත්රසයන් ගවේෂණය කිරීමයි.ඒ අනුව සිත හා එහි ක්රිඬයාකාරීත්වයද පාරභෞතික විෂය ක්ෂේරත්රගයට අයත් ලෙස සැලකේ.මනෝවිද්යා ව අයත්වනුයේද මෙහි සඳහන් පාර භෞතික විෂය ක්ෂේභත්ර්යටය.
මේ අනුව මිනිස් මනස පිළිබඳ පර්යේෂණ සිදුකිරීම හා නිරතුරු එහි ප්රභවර්ධනය කෙරෙහි කටයුතු කිරීම මනෝ විද්යාබ විෂය ක්ෂේරත්රුයට පැවරී ඇති එක් වගකීමක් බව අවධාරණය කළහැකිය. බොහෝවිට අද නූතන ලෝකයේ බටහිර රටවල විශ්වවිද්යාපලවල හා උසස් පර්යේෂණායතනවල අධි මනෝවිද්යා විෂය ක්ෂේහත්රවයට අයත් පර්යේෂණ විවිධ මට්ටමින් සිදුවනබව දැකගත හැකිය.එම පර්යේෂණ ප්රෂතිඵල නූතන ජනසන්නිවේදන මාධ්යය අතර ජනප්රිබයත්වයෙහිලා ගැනෙන අන්තර්ජාල වැනි විද්යුතත් මාධ්ය් මඟින් දැකගත හැකිය.නොදියුණු රටවල ජන සංස්කෘතිවල ආගමික අභිචාරවිධි තුළ පමණක් අර්ථකථනය කරදැක්වූ මිනිස් මනස නවීන පර්යේෂණාගාර විෂය ක්ෂේභත්රුයක් දක්වා සංවර්ධනයවීම නිසා එය හුදෙක් ආගමික පැතිකඩින් බැහැරව පර්යේෂණායත්මක සේ අධ්යළයනය කළහැකි ප්රනස්තුතයක් බවට පත්විය.එය අධිමනෝවිද්යාහ ක්ෂේ්ත්රයයෙහි සුවිශේෂී දියුණුව උදෙස සිදුවූ දෙයක් ලෙසද සැලකිය හැකිය.මන්ද ආගමික වපසරියතුළ පමණක් කොටුවී පැවතීම එබඳු විෂය ක්ෂේසත්රයයකට ගූඪ, මිථ්යාි හා ප්රිවාද එක්වී එය අසත්යළය දෙසට තල්ලුවීයෑමට බෙහෙවින් ඉඩකඩ තිබූ බැවිනි.හුදෙක් මිනිස් මනස පිළිබඳ ගවේෂණය මුලින්ම අරඹන ලද්දේ ආගමික සංස්ථා ඇසුරෙහිදී බව අමතක නොකළහැකි කරුණකි.නමුදු ලෝකයේ ආගම් ඉතා විශාල ප්රඇමාණයක් ඇත.එබඳු වූ එක් ආගමකට පවා ඉතා විශාල ප්රේමාණයක් ආගමික සම්ප්ර දායන් ගොඩනැඟී තිබේ.නිදසුනක් ලෙස කතෝලික දහම හා බුදුදහම සලකා බැලිය හැකිය.ක්රි‍ස්තුස් වහන්සේ විසින් දෙසූ දහම එකක් වුවද අනුගාමික පිරිස් එය අර්ථකථනය කරගෙන ඇති ආකාර විශාල ප්රකමාණයක් තිබේ.මේ හේතුව නිසා කතෝලික ආගමේ විවිධ සම්ප්ර දාය රාශියක් බිහිවී තිබේ.ඒ අතර සාම්ප්රතදායික හා නූතන මතවාද යන විවිධ පාර්ශවද දක්නට ලැබේ.බුදුදහමද මීට සමාන අයුරින් විවිධ සම්ප්රවදාය රාශියකට ගොනුවී තිබේ.මෙහි ප්ර‍ධාන පාර්ශව දෙක ථේරවාද හා මහායාන යන්නයි.මේ ප්රාධාන පාර්ශව දෙකද තවත් අනුකුඩා සම්ප්රරදායය වලට ගොනුවී තිබේ.මේ සියළු කරුණුවලට ප්රේධානතම හේතුව බුද්ධ වචනය අර්ථකථනයකිරීමේදී ඇතිවූ විවිධත්වයයි.ලෝකයේ විද්‍යමාන සෑම ආගමික සම්ප්රරදායකම මෙකී ලක්ෂණ අඩුවැඩි ලෙස දක්නට ලැබේ.ඒ සෑම සම්ප්රිදායකම දක්වා ඇත්තේ සිය සම්ප්රථදායය පමණක්ම නිවැරදිබවත් සෙසු සම්ප්රටදායන් අසත්යමය බවත්ය.මේ නිසා කිසියම් ආගමික සම්ප්ර‍දායක් මඟින් ඉගැන්වෙන ප්ර තිපත්ති ප්රා්යෝගිකව තමන් විසින්ම අත්හදා බලා ඉතා නිවැරදි ලෙස කුමක් සත්ය අසත්යෙදැයි වටහාගෙන මිස අනුන් පවසන වදන් කෙරෙහි විශ්වාසය තබා පමණක් එය නිවැරදි යැයි පිළිගෙන කටයුතු කිරීමේ ඇති දෝෂ සහිතබව මනාව පෙනීයයි.මෙබඳු හේතු නිසා මිනිස් මනස අධ්යතයනය කිරීමේ වගකීම් මුළුමනින්ම එක්තරා ආගමික සම්ප්ර.දායකට පැවරීමේ ඇති අගතිගාමී ස්වරූපය මෙහිදී මැනවින් ප්රමකට වේ.මේ නිසා නූතන ලෝකයෙහි අධිමනෝවිද්යාට විෂය පිළිබඳව අධ්ය යන හා පර්යේෂණ කටයුතු සිදුවනුයේ එය ආගමික වටපිටාවකින් විනිර්මුක්තකොට බව දැකගත හැකිය.බුදුදහමේ පැරණිම ස්වරූපය තවමත් අන්තර්ගතව ඇත්තේ ථේරවාද සම්ප්ර දාය තුළබව පෙරඅපර දෙදිගම මේ පිළිබඳ ශාස්ත්රී ය අධ්ය්යන හා පර්යේෂණ සිදුකළ විද්වතුන්ගේ පොදු නිගමනය වී තිබේ.මේ අතරිනුත් ලක්දිව මහාවිහාරීය සම්ප්රාදාය ඇසුරේ සුරැකී පැවතුණු පාලිභාෂා මාධ්යේයෙන් පැවති බුදුදහම වඩාත් මුල්බුදුදහමේ ස්වරූපයෙන් සුරැකී ඇතිබව ඒ විද්වතුන්ගේ පොදු ආකල්පයයි.පාලි භාෂා මාධ්යුයෙන්ම පවත්වාගැනීමට ස්ථවිර භික්ෂූන්වහන්සේලා වෑයම්කිරීමත්, අට්ඨකථා,ටීකා,ටිප්පණි වැනි ග්රූන්ථ සම්පාදනයෙන් මුල්බුදුසමයේ පෞරාණිය හැඩය ආරක්ෂාකර ගැනීමට වෑයම් කිරීමත් නිසා වර්තමානයේ විද්ය්මාන නිවැරදි බුද්ධවචනයේ ස්වරූපය පාලිත්රිවපිටක දහම බව පිළිගත හැකිය.බුදුදහමේ අන්යය දාර්ශනික සම්ප්රකදායන්ට වඩා පාලි ත්රිාපිටකය ගුරුකොට ගත් ථේරවාදී සම්ප්ර්දාය මේ හේතුව නිසා මුලික බුද්ධ වචනයට ආසන්න බැවින් වැඩිය.මානසික පක්ෂය පිළිබඳව මුල් බුද්ධ වචනයට අනුකූලව විග්රකහකිරීමේදී පාලි ත්රිිපිටකය ගුරුකොට ගැනීමටම යුහුසුළුවීම මඟින් බුද්ධ වචනය අත්තනෝමතික මතවාදවලින් විකෘතිවීම වළක්වා ගත හැකිය.
අධි මානසික ක්ෂේතත්රවයට (Para Psychology) අයත් අතීන්රීක මතය සංජානනය මඟින් සෙසු පංච ඉන්රිානස යන් මඟින් උකහාගන්නා තොරතුරුවලට වඩා විශාල ප්රවමාණයක තොරතුරු ලබාගත හැකිය. සෙසු පංච ඉන්රිේත යන් මඟින් තොරතුරු ලබාගැනීමේදී ඊට බලපාන විවිධවූ සීමා අතීන්රී හැකය සංජානනය මඟින් තොරතුරු ලබාගැනීමේදී බලනොපාන බව පැහැදිලිව දැකගත හැකිය.මෙවැනි ලක්ෂණයන් අතීන්රීල ය සංජානනයේ පවතින සුවිශේෂීතා ලෙස සැලකිය හැකිය.නිදසුනක් වශයෙන් සැලකීමේදී භෞතික ඇස මඟින් දෘෂ්යජ සංජානනය සිදුවීම ගත හැකිය.එහිදී ඇස මඟින් සිදුවන දෘෂ්යෞ සංජානන කෘත්යයයට විවිධ සීමා තිබේ.භෞතික ඇසට පෙනීම ලබාගැනීමේදී විවිධ සීමාවලට යටත්වීමට සිදු වේ.සාමාන්ය පියවි මිනිස් ඇසකට පෙනෙන දේවල සීමාවක් තිබේ.එසේම පෙනෙන දුරප්රසමාණයට අනුවද සීමා සහිතබවක් ඇත.බිත්ති,ප්රාඑකාර වැනි ස්වභාවික බාධාවන් නිසා පෙනීමට බාධා ඇතිවේ. එසේම කාලය (Time) යන සිව්වැනි මානයෙන්ද (Fourth Measurement) පෙනීම සීමාවී තිබේ. කාලය මානයක් ලෙස සලකනුයේ අතීතය, වර්තමානය හා අනාගතය යන කාලත්රeයට එය සීමාවන බැවිනි.යමෙකුට වර්තමාන කාලයේ පවතින පෙනීම සීමාසහිතව දැකගත හැකිවුවද අතීතයේ තිබූ හෝ වර්තමානයේ ඇතිවීමට ඉඩඇති පෙනීම් වර්තමානයතුළ දැකගැනීමට නොහැකිය.ඒ ඔහුගේ පෙනීමට කාලය යන මානයෙන් එල්ලවන ස්වභාවික බාධාවට ඇස යන භෞතික ඉන්ද්රිෙය යටත්ව පවතින බැවිනි.මේ බාධා අතීන්රිෞ ය සංජානනය තුළ දැකගත නොහැකිය.නැතහොත් භෞතික ඇසට වඩා අඩුවෙන් ස්වභාවික බාධා අතීන්රි‍ ඔහය සංජානනයෙහිදී ක්රිකයාත්මකවේ.අතීන්රීඩ ය සංජානනයට ඇති වන මෙබඳු බාධාවන් පවා හටගැනෙනුයේ පුද්ගල භේදයෙහි පවතින විෂමතාව නිසා මිස අතීන්රීඅඩ ය සංජානනයේ පවතින අඩුපාඩුවක් නිසා නොවන බව දැනගැනීම වැදගත්ය.පුද්ගලයෙකුගේ පියවි දෙනෙතට උරුමවූ ස්වභාවික අනන්යඅතා ලක්ෂණ අතීන්රීයා ය සංජානනයටද අදාළව ක්රි යාත්මක වන බව සැලකිය යුතුය.මේ අනුව ජාති අන්ධ අයෙකුට දෘෂ්යත අතීන්රීුද් ය සංජානනය ලබාගත නොහැකිය. අතීන්රීු ය සංජානනය උපදවා ගැනීමේදී ඊට ජීව විද්යාීත්මක අනුබලයක්ද ලැබිය යුතු බව මේ අනුව පැහැදිලිය.මේ ජීවවිද්යා් අනුබලය නැතිවුවහොත් කෙතරම් වෑයම් කළද අතීන්රීය ය ය සංජානන ශක්තිය උපදවාගත නොහැකිය.කෙනෙකු උපතලැබීමේදී මොළයේ පෙනීමට හෝ ඇසීමට හෝ රසවිඳීමට හෝ ආඝ්රාිණ දැනීමට හෝ ස්පර්ශ දැනීමට හෝ මානසික අරමුණු දැනගැනීමට අදාළ ප්රරදේශ නිසි ලෙස වර්ධනය වියහැකි ශක්යහතාවයක් පැවතීම අත්යරවශ්යටය.ත්රි හේතුක පටිසන්ධිය නමින් බුදුදහමේ හැඳින්වෙනුයේ මෙකී ජීවවිද්යායත්මක ශක්යුතාවය සහිතව සිදුවන උපතයි.මීට පෙර සසරේ සිදුකළ පින්බලය පැවතිය යුතුය.එසේම සසරේදී අතීන්රීන ය සංජානනය උපදවා මැනවින් පුරුදු පුහුණු කර තිබීමද වර්තමාන භවයේ එකී ශක්තිය යළි පුබුදුවා ගැනීමට නොමඳ පිටිවහලක්ද වේ.මිනිස් ආත්ම භාවය ලැබීමේදී ද්විහේතුක කුශල ශක්තියක් ලබාඇති පුද්ගලයින්ගේ මානසික ශක්තිය හා ඉන්රී ය ශක්තිය ත්රි්හේතුක කුශල ශක්තියකින් උපතලැබූවන්ගේ මානසික ශක්තිය හා ඉන්රී ය ශක්තිය තරම් ප්රකබල නැත.මේ හේතුව නිසා එබඳු ද්විහේතුක පුද්ගලයින්ට අතීන්රී ඉන ය සංජානන ශක්තිය උපදවාගත නොහැකිය.ඔවුන්ට ලබාගත හැකි මානසික ශක්තිය එක්තරා සීමාසහිත බවකින් මෙපිටට යාහැකිද නොවේ.මේ නිසා ත්රි හේතුක උත්කෘෂ්ට කුශල ශක්තියක් ලැබූවන්ට විනා සෙසු අයට ධ්යා න මාර්ග ඵල ආදිය උපදවාගත නොහැකි යැයි පොදු පිලිගැනීමක් තිබේ.මන්ද ධ්යාසන මාර්ගඵල වනාහී එක් ආකාරයක අතීන්රී ය ය සංජානන හැකියාවක් වන බැවිනි.එබඳු දේ උපදවා ගැනීමට සසර කරන ලද්දා වූ පුණ්ය ශක්තිය හා අතීන්රීා ය සංජානන හැකියාව වර්ධනයකර ලැබූ තදබල පුහුණුවක් තිබිය යුතුය.
ත්රියහේතුක පටිසන්ධි යකින් උපත ලැබූ පුද්ගලයෙකු අතීන්රීය ය සංජානන හැකියාව ලබා දෘෂ්යහ හැකියාවට අදාළ මානසික ශක්තිය ගොඩනඟා ගතහොත් ඔහුට බිත්ති,ප්රාඅකාර ආදියෙන් ආවරණය වී ඇති සාමාන්ය මිනිස් පියවි දෙනෙකට ගෝචර නොවන සියළු දේ දැකීමේ හැකියාව ඇතිවේ.එහි දී සාමාන්යය පියවි මිනිස් දෙනෙතට යමක් දර්ශනයවනුයේ ඒ වස්තුවේ ගැටී පරාවර්තිතවූ ආලෝක කිරණ යළි ඇසේ කාචයතුළින් දෘෂ්ටි විතානය මත පතිතවේ.මෙය ඇතිවනුයේ සත්යල ප්රයතිබිම්බයට අදාළ යටිකුරු ප්ර තිබිම්බයක් ලෙසටය.ඇසේ කාචය තුළින් පෙරී ඇස තුළට ගමන්කරන ආලෝක කිරණ ඇසේ පිටුපස කොටසේ තිරය මත යටිකුරු ප්ර තිබිම්බයක් සාදයි.මේ කොටස හා මොළයෙහි පෙනීමට අදාළ කොටස සමඟ අතිවිශාල ස්නායු ප්රයමාණයකින් සමන්විත ස්නායුරැහැනක් සම්බන්ධ වේ.මෙය ප්රුධාන දෘෂ්ටි ස්නායුව සමඟ මොළයේ දෘෂ්ය් සංජානනට සම්බන්ධ ප්රකදේශය කෙරේ.එහිදී ඇසට ලැබෙන සැබෑ ප්රසතිබිම්බවලට සමාන යටිකුරු ප්ර‍තිබිම්බ යළි ආපසු කියවීමකට ලක්කෙරේ. දෘෂ්ටි ස්නායුව තුළින් ගමන්ගන්නා දෘෂ්යය සංඥා මොළයේ අදාළ ප්රසදේශකරා ළඟාවීමෙන් පසු එම සංඥාවන්හි ගැබ්ව ඇති පෙනීමට අදාළ සංඥා මොළය විසින් පරිවර්තනයකර දකින වස්තුව කුමක් දැයි වටහාගැනීමට සමත්වේ.මේ වටහාගැනීමට අතීන්රීන ව ය සංජානනය සම්බන්ධවේ.සැබවින්ම මෙහි දී අතීන්රීයලට ය සංජානනය සම්බන්ධවනුයේ අභ්යනන්තර මධ්යත මොළයේ සෘජු ක්රිනයාකාරීවය සමඟද එසේ නැති නම් මොළයෙහි දෘෂ්යු සංජානනයට සම්බන්ධ කොටස සමඟදැයි මනෝවිද්යානඥයින් අතර දැනට දිගු කලක පටන් කතිකාවතක් ඇතිව තිබේ.එහෙත් මේ දක්වා ඊට නිශ්චිත විසඳුමක් සොයා ගැනීමට ඔවුන් අපොහොසත්ව සිටිනබව හෙළිවේ.යම් හෙයකින් දෘෂ්ය් අතීන්ද්ය‍රීය සංජානනය සමඟ සම්බන්ධවනුයේ අභ්යවන්තර මධ්යබ මොළය නම් ජීවවිද්යා‍ත්මක ලබන පෙනීමේ හැකියාව තිබිමේ ඇති වැදගත්කමක් ඊට නොතිබිය යුතුය.නමුදු සැබෑ තත්වය නම් යමෙකුට දෘෂ්යන අතීන්රි ති ය සංජානන හැකියාව ලැබීමට ජීවවිද්යායත්මක පෙනීම තිබීම අත්යතවශ්යු සාධකයක් බවයි.මේ හේතුව නිසා මීට සම්බන්ධවනුයේ අභ්යෙන්තර මධ්යව මොළ ව්යුධහයේ ක්රිේයාකාරීත්වය නොව මොළයේ පෙනීමට අදාළ කොටසබව තවත් විද්යා්ත්මක පිලිගැනීමකි.මොළයේ පෙනීමට අදාළ කොටස දෘෂ්යම අතීන්රිවිද ය සංජානනය සමඟ සම්බන්ධ වන්නේ නම් භෞතික ඇසට අදාළවන විවිධ සීමාකාරී සාධක ඊටද අදාළවියයුතුය. නමුදු පුද්ගල හැකියා අනුව විද්යෞමාන විවිධත්වය මිස දෘෂ්යී අතීන්රීී ය සංජානනයෙහි එබඳු සීමාසහිත ස්වභාවයක් දක්නට නැත.මේ හේතු නිසා සැබවින්ම දෘෂ්යා අතීන්රීළවි ය සංජානන සමඟ සම්බන්ධතාව දක්වනුයේ අභ්යෞන්තර මධ්යන මොළයද,නැතහොත් මොළයේ දෘෂ්යධ සංජානනයට අදාළ කොටසද, එසේත් නැතහොත් භෞතික ඇස පමණක්මදැයි තරමක ගැටළුවකට අපට මුහුණපාන්නට සිදුවේ. මේ ගැටළුව දෘෂ්යා අතීන්රීණක් ය සංජානන සම්බන්ධයෙන් පමණක්ම නොව ශ්ර්වණ,මනන ආදී වශයෙන් සෑම අතීන්රීභෞ ය සංජානනකටම පාහේ පොදුවේ අදාළ වන කරුණකි.
මෙබඳු අතීනරීඅදාළ ය සංජානන වර්ග පහක් පිළිබඳව පංච අභිඥා නමින් බුදුදහමේ දක්වා තිබේ. එනම් ඉද්ධිවිධ ඥානය,දිබ්බසෝත ඥානය,පරචිත්තවිජානන ඥානය,පුබ්බේනිවාසානුස්සති ඥානය හා දිබ්බචක්ඛු ඥානය එම අභිඥා වර්ග පහයි.මෙකී අභිඥා ලැබීමට ලෞකික ධ්යාේන ඉපිදවියයුතුය. අභිඥා ලබාගැනීමට කැමති පුද්ගලයා විසින් ඊට නියමිත අවශ්යටතා සම්පූර්ණ කළයුතුය.ඔහු විසින් පඨවි,ආපෝ,තේජෝ හා වායෝ යන භූත කසිණ සතරෙහි හා නීල,පීත,ලෝහිත හා අවදාත යනාදී වූ වර්ණ කසිණ සතරෙහි යන අටවැදෑරුම් කසිණවල වෙන් වෙන්ව අෂ්ට සමාපත්ති ඉපිදවියයුතුය. මෙහි සඳහන් අෂ්ට සමාපත්ති නම් පඨම,දුතිය,තතිය,චතුත්ථිය නැමැති රූපාවචර ධ්යාටන සතර සමඟ ආකාසනඤ්චායතන, විඤ්ඤාණඤ්චායතන, ආකිඤ්චඤ්ඤායතන, නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතන යන අරූපාවචර ධ්යාඤන සතරයි.මෙසේ උපදවාගත් අෂ්ට සමාපත්ති ධ්යානන ශක්තියවුවද මෙහි පහත සඳහන් ක්රාමවේදය භාවිතයෙන් නොසෙල්වන පරිදි සවිමත්කරගත යුතුබව දක්වා තිබේ.එනම් මේ ලෞකික ධ්යාාන ශක්තිය දැඩි වැරවෑයමෙන් ක්රමමානූකූල අයුරින් ගුරු ඇසුර නිසි පරිදි ලබාගනිමින් විවේකීව විවිධ ආකාරවලින් පුහුණු කරගත යුතුබව දක්වා තිබේ.මෙහි සඳහන්වන කසිණානුලෝම යන ක්රවමවේදයේදී මුල සිට අග දක්වා කසිණ පිළිවෙලින් ධ්යා්න උපදවා ඉන් අනතුරුව තේජෝ කසිණයේ මේ අයුරින් අට කසිණයේම සිය දහස් වාරයක් ධ්යා්නයට සමවදිනු ලැබේ. කසිණ පටිලෝම නමැති ක්රඅමවේදයෙහිදී ඉහත ක්ර මයෙහි විලෝමය සිදුකෙරේ.එනම් අග සිට මුල දක්වා කසිණ පිළිවෙලින් ධ්යාකනයට සමවැදීමයි.පළමුවෙන්ම ඕදාත කසිණයේ, දෙවනුව ලෝහිත කසිණයේ, තෙවනුව පීත කසිණයේ සිව්වෙනුව ඕදාත කසිණයේ ආදී වශයෙන් අනුපිළිවෙලින් අග සිට මුල තෙක් සිය දහස් වාරයක් ධ්යාවනයට සමවැදීම වේ. කසිණානු -ලෝමපටිලෝම නම් ක්රසම වේදයේදී මුල සිට අග දක්වා කසිණ පිළිවෙලින් ධ්යාීන උපදවා යළිත් අනුපිළිවෙලින් අග සිට මුල තෙක් සිය දහස් වාරයක්එසේම කසිණ පිළිවෙලින් ධ්යා‍න ඉපිදවීමයි.ඣානානුලෝම නම් ක්ර ම වේදයේදී ප්ර ථම ධ්යාධනයේ සිට ධ්යාින අනුපිළිවෙලින් නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනය දක්වා සම වැදීමයි.ඣාන පටිලෝම නම් නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනයේ සිට ප්ර ථම ධ්යාඣනය දක්වා අනු පිළිවෙලින් සමවැදීමයි.ඣානානුලෝමපටිලෝම නම් ධ්යාධන අනුපිළිවෙලින්මුල සිට අග දක්වාද යළි අග සිට මුල දක්වාද සමවැදීමයි.ඣානුක්කන්තික නම් ධ්යාාන එකක් හැර එකකට සමවැදීමයි. පඨවි කසිණයේ ප්ර ථම ධ්යා.නයට සමවැද යළි එහිම තෘතිය ධ්යා්නයට සමවැද එය අත්හැරදමා යළිඳු ආකාසානඤ්චායතනයටද ඉන් අනතුරුව ආකිඤ්චඤ්ඤායතනයටද සමවැදීමයි.අපෝ කසිණාදී සෙසු කසිණවලද මෙසේම ධ්යාුනයට සමවැදීමයි.කසිණුක්කන්තික නම් කසිණ එකක් හැර එකක් යනාදී වශයෙන් සමවැදීමයි.පඨවි කසිණයෙහි ප්රයථම ධ්යාකනයට සමවැද යළිත් තේජෝ කසිණයෙහිද යළි නීල කසිණයෙහි ප්රකථම ධ්යාණනයට මේ අයුරින්ම සමවැදීමයි.ද්විතීය ධ්යායනයෙහිද මේ ලෙසම සමවදිනු ලැබේ.ඣානකසිණුක්කන්තිකනම් ධ්යාටන හා කසිණ දෙකොටසම එකක් හැර එකකට සමවැදීමයි.පඨවි කසිණයෙහි ප්ර්ථම ධ්යා නයට සමවැද යළි තේජෝ කසිණයෙහි තෘතීය ධ්යාවනයට සමවැදීම ආදී වශයෙනි.අඞ්ගසඞ්කන්තික නම් අඞ්ග පිළිවෙලින් සමවැදීමයි. පඨවි කසිණයේ ප්රදථම ධ්යාඅනයට සමවැද එහිම ද්විතීය ධ්යාෙනාදියටද සමවැදීමයි. ආරම්මණ සඞ්කන්තික නම් ආරම්මණ පිළිවෙලින් සමවැදීමය.මේ අනුව පඨවි කසිණයේ ප්ර ථම ධ්යා.නයටද සමවැද ආපෝ කසිණාදියේද ප්රළථම ධ්යාවනයට සමවැදීමයි.සෙසු ධ්යායනවලද මෙය අනුගමනය කෙරේ.අඞ්ගාරම්මණසඞ්කන්තික නම් අඞ්ග අරමුණු දෙකම ඒකාන්තරික වශයෙන් සමවැදීමය. පඨවි කසිණයේ ප්ර්ථම ධ්යා නයට සමවැද ආපෝ කසිණයේ ද්විතීය ධ්යායනයටද තේජෝ කසිණයේ තෘතීය ධ්යා්නයටද සමවැදීමයි. සෙසු ධ්යාආනවලද මේ ක්රිමයම භාවිතාවේ.අඞ්ගවවත්ථාීපන නම් ප්රටථම ධ්යා.නය පංචාංගිකය යනාදී වශයෙන් අංගමාත්රර මෙනෙහි කිරීමයි.ආරම්මණවවත්ථාවපන නම් මෙය පඨවි කසිණය, මෙය ආපෝ කසිණය යනාදී වශයෙන් ආරම්මණ මාත්රආ ව්යවවස්ථා කිරීමයි. කසිණ අරමුණු කොට උපදවාගන්නා ධ්යාෙන හා කසිණ මෙසේ මනාව ප්ර ගුණ කරනුයේ එහි සිත මෘදු හා කර්මණ්යව ලෙස තබාගැනීමටය.මෙසේ කසිණ හා ධ්යාාන මනාව ප්රුගුණකොට මිස නැතිනම් කෙසේවත් සෘද්ධි ලැබිය නොහැකිය.
අධිට්ඨාන සෘද්ධි, විකුබ්බන සෘද්ධි, මනෝමය සෘද්ධි, ඤාණවිප්ඵාර සෘද්ධි, සමාධිවිප්ඵාර සෘද්ධි, අරිය සෘද්ධි, කම්මවිපාකජ සෘද්ධි, පුණ්යපවත් සෘද්ධි, විජ්ජාමය සෘද්ධි හා පයෝග සෘද්ධි සේ සෘද්ධි දහයක් පිළිබඳ බුදුහමේ සඳහන්ය.මෙහි අධිෂ්ඨාන සේ ඇතිවන සෘද්ධි අධිට්ඨාන සෘද්ධියයි. තමා දෙදෙනෙකු තිදෙදෙකු සියදෙනෙකු දහසක් වේවායි ඉටාගත් විට එසේම සිදුවේ.සිය ප්ර කෘතිවූ සිරුර හැර වෙනත් ස්වරූපයකින් පෙනී සිටීම විකුබ්බන සෘද්ධියයි.සිය බාහිර පෙනුම සතෙකු හෝ වෙනත් ස්වරූපයකට පරිවර්තනය කිරීම මින් සිදුවේ.සිය සිරුරතුළ වෙනත් මනෝමය සිරුර මවා පෙන්වීම මනෝමය සෘද්ධියයි.මෙය සිදුකිරීමේදී සිය සිරුර සිදුරක් වේවා යැයි ඉටා එහි වෙනත් සිරුරක් මවා සිය සිරුරෙන් මැවූ සිරුර පිටතට ඇද දැක්වීම මෙහිදී සිදුවේ.ඥානානුභාවයෙන් දක්වා සිටින සුවිශේෂී සෘද්ධිය ඤාණවිප්ඵාර සෘද්ධියයි.බක්කුල හිමි,සංකිච්ච හිමි හා භූතපාල දරුවා සිය මරණයෙන් වැළකුණේ මේ සෘද්ධිය නිසාය.ඒ ආත්මභාවයතුළ රහත්වීමට පින්ඇති උතුමෝ කවර වූ විපතකින් හෝ සිය දිවි ගලවාගැනීමට සමත්වෙති.සමාධි බලයෙන් ඇතිවන්නේ සමාධිවිප්ඵාර සෘද්ධියයි.සැරියුත් හිමි සඳපහනේ යකෙකු හිසට දුන් පහරින්ද,සඤ්ජීව හිමි ගොපලුන්ගේ ගිනිදැලි වලින්ද,ඛාණුකොණ්ඩඤ්ඤ හිමි පල්හොරුන් විසින් සිරුර මතතැබූ බඩුවල බරින්ද,උත්තරා නම් සිටු දියණිය සිරිමා නැමැති ස්ත්රිසය විසිකළ උණු තෙල්වලින්ද,සාමාවතිය උදේන රජු විදි හී පහරින්ද වැළකුණේ සමාධිවිප්ඵාර සෘද්ධිය නිසාය.සිය සිත වසඟ කළ ආර්ය්රජුයන් විසින් පිළිකුළ් අරමුණුවල වුවද නොපිළිකුල්බව සැලකීම ආදිය ආර්ය්දගි සෘද්ධියයි.මේ උතුමෝ පිළිකුල් අරමුණු හමුවූ අවස්ථා වල එහි මෙත් වඩා හෝ ධාතු වශයෙන් සලකා හෝ එහි නොපිළිකුල් බව අරමුණුකර ගනිති.පක්ෂි හා දෙවි දේවතාවන්ගේ අහස් ගමන් ආදී දේ කම්මවිපාකජ සෘද්ධියයි.චක්ර.වර්තී රජවරුන්ගේ අහස් ගමන් ආදිය පුණ්ය සෘද්ධියයි.එසේම මෙණ්ඩක,ජෝතිය,ජටිලක,ඝෝෂිතාදීන් විවිධ අනුහස්වර්ගද පුණ්යම සෘද්ධියට ගැනේ.ගගණ තාක්ෂණය උපකාරී කරගෙන සිදුකරන අහස් ගමන් ආදිය විද්යා මය සෘද්ධියයි.එසේම විවිධ ක්රිෂයා සැලකිලිමත්ව මනාව කිරීම නිසා සමෘද්ධිමත්වීම ප්රෘයෝග සෘද්ධියයි. නෙක්ඛම්ම සංකල්පය නිසා කාමච්ඡන්දය ප්රවහාණයවේ.අර්හත් මාර්ග ඥානයෙන් සියළු කෙළෙස් ප්රලහාණයවේ.විවිධ ශිල්ප කර්මාන්ත නිසා ඒවා මනාව සිදුවීම ප්රියෝග සෘද්ධියට ඇතුළත්ය. සෘද්ධි විධි දහය අතුරෙන් සිය මානසික ශක්තිය පදනම් කර ගෙන ලැබිය හැක්කේ අධිෂ්ඨාන, විකුබ්බන, මනෝමය යන සෘද්ධි තුන පමණි.එසේම සෘද්ධිය පිලිබඳ භූමි සතරක්ද,පාද සතරක්ද,පද අටක්ද, මුල් දහසයක් ඇත. මෙහි භූමි සතර නම් පඨම ධ්යාදනයෙහි පටන් චතුත්ථව ධ්යා්නය දක්වා ඇති ධ්යාදන සතරයි. පාද සතර නම් ඡන්ද සෘද්ධිපාද, වීරිය සෘද්ධිපාද, චිත්ත සෘද්ධිපාද, වීමංස සෘද්ධිපාද යන්නයි.එසේම මෙහි සඳහන් පද අට නම් ඡන්දස සමාධි, වීරිය සමාධි, චිත්ත සමාධි, වීමාංසා සමාධි යන්නයි. මෙහි සඳහන් මුල් දහසය මඟින් චිත්ත ගති ස්වභාවය ධ්යාතන උපදවීමට හැකිවන ලෙස සකස් කරන බව විශුද්ධි මාර්ගය අනුව පෙනී යයි.
අතීන්රීම ය සංජානනය නිරුත්සාහකව නොලැබේ.කිසියම් වෙහෙසක් දරා එය ලබාගැනීමට උචිත ස්වරූපයකට සිය කායික මානසික හැඩය සකස්කර ගත යුතුය.මේ කායික මානසික හැඩය සකස් කරගැනීමේ කාර්යය හැඳින්වෙනුයේ ලෞකික ධ්යාතන උපදවා ගැනීම යනුවෙනි.ක්ෂණිකව මේ තත්වය ලබාගත නොහැකිය.දිගු කලක් ක්රීමිකව කායික මානසික ස්වරූපය අතීන්රීී ය සංජානන පැතිකඩ උපදවා ගැනීමට උචිත ආකාරයකට සූදානම් කරගත යුතුය.ඒ සඳහා දැරිය යුතු අති මහත් වූ වෙහෙස ලෞකික කිසිදු කාර්යයකට දැරිය යුතු වෙහෙසට වඩා ඉතා විශාලය.මේ නිසා මෙබඳුවූ ශක්ති උපදවිය හැක්කේ ඉතා දැඩි වෙහෙසක් හා කැපවීමක් දරා කටයුතු කළහැකි ධෛර්යවන්තවූ අයෙකුට බව පැහැදිලිය.කෙතරම් දැඩි වෙහෙසක් කැපවීමක් දරා කටයුතු කළද ඒ සඳහා අවශ්යෙවූ පුණ්යක ශක්තිය නැති අයෙකුගේ උත්සාහය වුවද ඒ භවයේදී සඵල කරගැනීමට ඉඩකඩ නොලැබේ.අතීන්රී ය සංජානනය ප්ර ධාන වශයෙන්ම මානසික පැතිකඩ හා බැඳී පවතින බව සැබෑවකි.නමුදු ඒ මානසික පැතිකඩ දියුණු කරගැනීමේදී අනිවාර්යයෙන්ම කායික පැතිකඩද ඊට අනුරූපව සකස්විය යුතුමය.නැතහොත් ඒ යෝගාවචරයාගේ උත්සාහය ව්යමවර්ථවී යයි.නිදසුනක් සේ ප්රපථම ධ්යාැනයේ සිට අනුක්රඳමයෙන් ඊට ඉහළ ලෞකික ධ්යාහන මට්ටම් කරා ප්ර වේශවීමේදී දිගු කලක් එක් ඉරියව්වක සිටීමට සිදුවිය හැකිය.එහිදී ඇතිවන ශාරීරික අවශ්යාතා ක්ෂණිකව ඉටුකරගත හැකි නොවියහැකිය. එහිදී ඇතැම්විට ආහාර පාන ගැනීම,ශරීර කෘත්ය ,සිරුර පිලිදෑගුම් කිරීම බඳු කායික අවශ්යඇතා වුවද ඉටුකරගත හැකිවනුයේ වඩ වඩා උසස් ධ්යාීන මට්ටම් කරා පැමිණීමේදී අනුක්රගමයෙන් සීමාවන කාලසීමාවක් යටතේ වියහැකිය.අවසාන ලෞකික ධ්යාමන මට්ටමවූ නිරෝධ සමාපත්තියේදී සත් දිනක් ආහාර පානාදියෙන් වැළකී සිටිය හැකිබව දක්වා ඇත.සාමාන්යට පියවි මිනිසෙකුට එසේ කළ නොහැකිය.නමුදු මරණයට පත්නොවී ආශ්වාස ප්රාකශ්වාස පවා නොකර ආහාර පානාදියෙන් වැළකී එසේ සිටීමට නම් කොතරම් මානසික ශක්තියක් පැවතියද ඊට අනුරූපවන කායික පසුබිමක් තිබිය යුතුමය.එබඳු කායික පසුබිමක් යමෙකුට එක්වරම ඇතිකර ගතනොහැකිය.ප්ර්ථම ධ්යාිනයේ පටන් අනුක්‍රමයෙන් ඉහළ ධ්යාකන මට්ටම් කරා පැමිණෙමේදී උසස්වන මානසික පසුබිමට සමගාමී ලෙස කායික පසුබිමද සකස්වීමක් මෙහිදී සිදුවන බව සැලකිය යුතුය.ඊට ස්නායු ක්රිායාකාරීත්වය,මධ්යකය ස්නායු පද්ධතිය යටතේ පාලනය වන ආශ්වාස ප්රායශ්වාසය,රුධිරයට අම්ලකර වායුව අඛණ්ඩ ලෙස ලබාගත යුතුවීමේ අවශ්යවතාව,මොළයේ තරංග ක්රිරයාකාරීත්වය,දේහයේ හෝමෝනවල ක්රි යාකාරී ස්වභාවය,මොළ අභ්යයන්තරයේ ස්නායු සම්ප්රේරෂණ කාර්යයට සම්බන්ධ රසායනික සමතුලිතතාවය ආදී කායික පසුබිමට අදාළ බොහෝ දේ මානසික පසුබිමට අදාළව වෙනස්විය යුතුය.නැතහොත් මහත් වෙර වෑයමෙන් ලඟාකරගත යුතු යැයි සලකන උසස් මානසික මට්ටම් වෙත ළඟාවීමේදී යම් ගැටළු ඇතිවේ.මේ නිසා අතීන්රීය ය සංජානනයේදී අපේක්ෂා කරන එකී මානසික පසුබිමට ගැලපෙන අයුරින් කායික පසුබිම සකස් කරගත යුතුවේ.ලෞකික ධ්යාසන මට්ටම්වලදී යටපත් කරගනුලබන අහිතකර මානසික ලක්ෂණවලට සැසඳෙන පරිදි ඉහතකී අහිතකර කායික ලක්ෂණද අවමකරගත යුතුවේ.නිදසුනක් ලෙස කෝපය ඇතිවීම හා ඇනඩ්රතලීන් හෝමෝන ස්රාදවයවීම අතර සබඳතාවයක් ඇත.එසේම ටෙස්ටෙස්ටරෝන්, පොජෙස්ට්රලන් හා ප්රොයලැක්ටික් වැනි ලිංගික හෝමෝන ස්රාතවයවීම හා කාමුක හැඟීම් ඇතිවීම අතර සබඳතාවයක් ඇත.මෙබඳු හැඟීම් අඩුවීමේදී කායිකව පවා වෙනස් කම් ඇතිවේ.එසේම එක්වරම මෙබඳු කායික වෙනස්කම් ඇතිනොවේ.මානසික මට්ටම උසස්වීමේ දී කායික පසුබිමට ඒවා බලපාන්නේ ක්රකමානූකූලව සෙමිනි.